مهنوش اسکندری

برخی از نظریه های زبان شناسی در دهه های اخیر برای تحلیل متن و به منظور نشان دادن انسجام آثار ادبی مورد استفاده قرار می گیرند که نظریه انسجام متنی هالیدی و حسن (1976) نیز یکی از آن هاست. بر اساس این نظریه، یکی از ویژگی های اصلی متن، «انسجام» است. میزان این انسجام با بررسی کاربست عناصر انسجامی در سه رده واژگانی، دستوری و پیوندی سنجیده می شود. در مقاله حاضر به بررسی و استخراج عناصر انسجام متن درغزل «ای صبا نکهتی از کوی فلانی به من آر» حافظ و ترجمه آن به قلم کنستانتین لیپسکاروف، به منظور مقایسه علمی میزان انسجام غزل اصلی و متن ترجمه آن پرداختیم. با این تحلیل علمی مشخص گردید که درصد انسجام دستوری واژگانی در غزل حافظ از ترجمه آن بیشتر است ولیکن میزان انسجام پیوندی در اصل غزل و ترجمه با یکدیگر برابرند. در نهایت با نتایج به دست آمده می توان گفت انسجام ترجمه روسی این غزل در مقایسه با اصل آن قابل قبول است و به تعبیر دیگر، متن ترجمه این اثر نیز متن منسجمی به شمار می آید.

آلکساندر پوشکین، نویسنده نامدار قرن نوزدهم و عصر طلایی ادبیات روسیه، با سبک و زبان ادبیِ خاص خود آثاری اصیل و بی بدیل را به ادبیات جهان عرضه کرده است. اگرچه او بیشتر به عنوان شاعر اشتهار دارد، اما در اغلب ژانرهای ادبی قلم فرسایی کرده و علاقه اش به آثار ادبیات شفاهی یا فولکلور موجب خلق قصه هایی ماندگار در ادبیات روسی شده است. در پژوهش حاضر، پس از تبیین نظریه بینامتنیت ژرار ژنت و با توجه به بایسته های این نظریه و بهره مندی از روش تحلیل محتوا و مضمون و خوانش تطبیقی عناصر داستانی، به بررسی و نقد قصه مشهور «شاهزاده خانم مُرده و هفت بهادُر» نوشته آلکساندر پوشکین، شاعر پرآوازه قرن نوزدهم روسیه پرداخته شده است. بررسی ها مؤید این مطلب است که قصه پوشکین دارای روابط بینامتنی با متون متعدد ازجمله سه قصه «شاهزاده خانم خفته» اثر واسیلی ژوکوفسکی، «سفیدبرفی و هفت کوتوله» نوشته برادران گریم و «زیبای خفته» اثر شارل پرو است و به عبارتی، واگویه ای از متون متقدم خود است. نقد و تحلیل تطبیقی قصه ها علاوه بر احراز شباهت های ساختاری و روایی میان آن ها، تأکید دارد که در همه آن ها با وجود تفاوت های روساختی، یک درون مایه کلی و مشترک وجود دارد: دختری زیبارو به واسطه حسد یا انتقام جادو می شود و به خوابی عمیق فرو می رود، اما نجات می یابد و قصه فرجامی خوش دارد. مناسبات بینامتنی قصه ها تردیدی در پیش متن بودن آن ها برای قصه پوشکین باقی نمی گذارد، هر چند که پوشکین با پیروی از سنت های روایی روسی، از برگرفتگی صِرف دور شده و روح روسی را در این قصه دمیده است.

بند پیرو متممی در زبان فارسی یکی از وابسته های مستقیم فعل شناخته می شود، ولیکن در زبان روسی می تواند وابسته فعل، اسم، صفت کوتاه و یا کلمات شبه گزاره ای نیز باشد. در این پژوهش به بررسی انواع بند های متممی در زبان های روسی و فارسی پرداخته ایم و از آنجایی که تفاوت اساسی این بند ها در این دو زبان در کلماتی است که نیاز به وابسته یا متمم اجباری دارند، این کلمات را در زبان روسی و چگونگی بیان این بند ها در زبان فارسی را بررسی کرده ایم. در این پژوهش با بررسی موشکافانه بند های پیرو متممی و کلمات نیازمند به متمم و وابسته اجباری در هر دو زبان، به مسأله تحقیق که همانا یافتن شباهت ها و تفاوت های اساسی میان بند های پیرو متممی و کلمات نیازمند به متمم اجباری در زبان های روسی و فارسی است، پاسخ داده ایم. این امر موجب شده که این مقاله بتواند در آموزش جملات مرکب وابسته ساز روسی به دانشجویان فارسی زبان مورد استفاده قرار بگیرد. اغلب بند های متممی در زبان فارسی وابسته اجباری افعال هستند. همچنین، در بررسی های به عمل آمده مشخص شد که بند های متممی وابسته به کلمات شبه گزاره ای زبان روسی در زبان فارسی با بند متممی وابسته به افعال ارزیابی، ایجابی و وجهی بیان می شوند. همچنین، بند های وابسته به صفات کوتاه در زبان فارسی با بند قیدی علت می آیند.

لفظ و معنا در متن ادبی و خصوصا در شعر چنان با یکدیگر در می آمیرند که گویی تک تک واج ها و هجا های به کار رفته در این آثار با ظرافتی خاص و در راستای انتقال حس و مفهومی ویژه برگزیده شده اند. نظریه القای آوایی نخستین بار توسط موریس گرامون، زبان شناس فرانسوی مطرح شد. پژوهش حاضر با تکیه بر این نظریه و با روش توصیفی-تحلیلی به بررسی آوا های القاگر موجود در شعر «بادبان» (Парус) لرمانتوف و دو ترجمه موجود از آن می پردازد. نتایج این پژوهش نشان می دهد که شاعر به مدد تکرار همخوان های انسدادی، واکه های روشن، همخوان های خیشومی و واکه های درخشان به ترتیب احساس آشفتگی، تکاپو، نا خشنودی و خشم را به مخاطب القا می کند. از آنجاییکه تعداد واج های متن اصلی، ترجمه منظوم و منثور با یکدیگر برابر نیست، جهت نتیجه گیری دقیق و منصفانه تر درصد تکرار آوا ها نسبت به کل واج ها در هر متن و انحراف از معیار (لازم به یادآوری است که اصطلاح «انحراف از معیار» در معنای عام آن مد نظر است.) درصد هر تکرار نسبت به متن اصلی محاسبه شده است. در نهایت می توان گفت اولا ترجمه منظوم از اطناب کمتری برخوردار و از نظر تعداد واج های به کار رفته بسیار به شعر اصلی نزدیک است، ثانیا در هر دو ترجمه ترتیب مفاهیمی که با تکرار آوا ها القا می شوند یکسان ولیکن با متن اصلی متفاوت است و ثانیا انحراف از معیار درصد تکرار آوا های القاگر در ترجمه منظوم از ترجمه منثور کمتر و در نتیجه ترجمه منظوم از این حیث به متن اصلی نزدیک تر است.  

واژه بست به واحد وابسته بدون تکیه ای اطلاق می شود که حد واسط تکواژ های وابسته و آزاد است، تقریباً در تمام زبان های دنیا وجود دارد و به انواع پی بست، پیش بست و میان بست قابل تقسیم است. در این مقاله انواع واژه بست در زبان های فارسی و روسی بررسی و با یکدیگر مقایسه شده اند و شباهت ها و تفاوت های میان آن ها با تکیه بر روش تحلیلی توصیفی بیان شده است. طبق یافته های زبان شناسان ایرانی، در زبان فارسی تعداد نه پی بست و یک پیش بست قابل تشخیص است و میان بست در این زبان به چشم نمی خورد و لیکن، علاوه بر اینکه میان بست های متعددی در زبان روسی وجود دارد، تعداد پیش بست ها و پی بست ها نیز در این زبان بیش از تعداد آن ها در زبان فارسی است. تعداد زیادی از حروف اضافه در زبان روسی پیش بست به شمار می آیند، اما هیچ کدام از حروف اضافه فارسی، پیش بست نیستند. دلیل این امر در تفاوت «تکیه» در این دو زبان نهفته است، چراکه حروف اضافه و حروف ربط در زبان فارسی دارای تکیه هستند اما بسیاری از حروف اضافه، به خصوص حروف اضافه تک هجایی، در زبان روسی فاقد تکیه و یا وابسته به کلمه مجاور خود هستند و پیش بست به شمار می آیند.

در پژوهش حاضر، با تکیه بر روش توصیفی تحلیلی به بررسی برخی فرایند های واجی پر بسامد در زبان روسی و مقایسه آن ها با آنچه در زبان فارسی رخ می دهد، همت گمارده شده است. فرایند های واجی عبارت اند از تأثیر گذاری ها و تأثیر پذیری های واج های مجاور در کلمات یک زبان که البته، این فرایندها می توانند در واج های غیرمجاور و گاهی بین دو کلمه نیز اتفاق بیفتند. این فرایند ها در تمامی زبان های دنیا بسته به ویژگی های آوایی خاص آن ها با بسامد کم تر یا بیشتر رخ می دهند. در این مقاله، ابتدا برخی از فرایند های واجی پر بسامد در زبان روسی توصیف و سپس به بررسی فرایند مشابه در زبان فارسی پرداخته می شود . هدف این تحلیل آن است که با بررسی و مقایسه دقیق فرایند های واجی دو زبان به مسئله تحقیق که یافتن شباهت ها و تفاوت ها در فرایند های واجی دو زبان است، پاسخ دهیم. بسیاری از فرایندهای واجی مانند همگونی صامت ها، قلب، ناهمگونی صامت ها در زبان روسی و فارسی به صورت مشابه رخ می دهند؛ ولی برخی از آن ها همانند فرایند واجی «همگونی صامت ها در نرمی» و «حذف میانی صامت» در زبان فارسی به دلیل ویژگی های آوایی خاص این زبان، امکان وقوع ندارند.

زبان آموزان ایرانی هنگام فراگیری دستور دشوار زبان روسی با مشکلات متعددی مواجه می شوند. یکی از این مشکلات، تعدد و پیچیدگی حروف اضافه به خصوص حروف اضافه مکانی و زمانی روسی در مقایسه با فارسی است. زبان آموزان هنگام کاربرد این حروف اضافه با مشکلات مختلفی روبه رو می شوند. از آنجا که وظیفه معلم، تسهیل شرایط یادگیری، بهبود روند آموزش و دسته بندی مطالب بر اساس روال منطقی است، می بایست در مرحله نخست خطا های زبان آموزان را استخراج و مشکلات مورد نظر را بررسی و دلایل بروز آن ها را کشف کرد تا بتوان در گام بعد راهی برای جلوگیری و یا کاهش آن ها اندیشید. مهم ترین هدف این پژوهش که با روش توصیفی تحلیلی و با تکیه بر تحقیق میدانی بر روی 150 زبان آموز ترم چهار یا «سطح متوسط» دانشگاه علامه طباطبائی (ره) طی دو سال و در فرایند «تدریس»، «آزمون» و «نظرسنجی» انجام گرفته است، این است که با تجزیه و تحلیل داده ها، خطا های پر بسامد زبان آموزان در کاربرد حروف اضافه مکانی و زمانی روسی طبقه بندی و دلیل بروز آن ها تعیین و راهکارهایی برای کاهش آن ها ارائه شود. از نتایج پژوهش بر می آید که پربسامد ترین خطا ها در کاربرد حروف اضافه مکانی و زمانی روسی مربوط به تداخل زبان مادری و چند معنایی حروف اضافه روسی و قابلیت کاربرد حروف اضافه ساده روسی با چند حالت دستوری است. راهکارهایی نیز برای کاهش خطاها ارائه شده که مهم ترین آن ها، قرار دادن درس حروف اضافه در سرفصل آموزشی دوره کارشناسی زبان روسی در ایران و آموزش اندیشیدن به زبان روسی به جای ترجمه اندیشه های فارسی است.

ترجمه متون دینی، به ویژه قرآن ، یعنی کتابی که در فصاحت و بلاغت سرآمد تمام متون است، بسیار دشوار می باشد، حال اگر مترجم در برگردان این کتاب مقدس به تغییرناپذیرها برخورد کند، این کار پیچیده تر خواهد شد. مترجم باید پیش از ترجمه به شناخت و نحوه مواجهه با آن ها بپردازد؛ چراکه در صورت اتخاذ رویه نامناسب در ترجمه، از آنجاکه خواننده روس با متن قرآن آشنایی ندارد، برداشت و تصور نادرستی از آیات قرآن در ذهن او ایجاد خواهد شد. در این مقاله برآنیم ابتدا با تغییرناپذیرهای زبانی و راه های برگرداندن آن ها آشنا شویم. سپس به بررسی برگردان بیست مورد از تغییرناپذیرها در ترجمه روسی کولی یف خواهیم پرداخت. خواهیم دید مترجم نتوانسته چنان که شایسته است، حق مطلب را ادا کند و فهم آیات را برای روس زبانان غیرممکن ساخته است. شناخت راه های مواجهه با تغییرناپذیرها و اتخاذ رویه یکسان در برگردان آن ها می تواند به جلوگیری از این مسئله کمک شایانی کند.

در آثار شعری بزرگ و فخیم دنیا، ریخت از نظر ارزش، همسنگ محتواست. در میان ویژگی‌های صوری شعر، ویژگی‌های آوایی اهمیت خاصی دارند و در بالا بردن کیفیت شعر، نقش بسزایی ایفا می‌کنند. در ترجمة شعر، مترجم باید همپای انتقال محتوا، به ‌انتقال ریخت نیز توجه کند. ویژگی‌ها و ساختار‌های آوایی خاص شعر که آن را از نثر متمایز می‌کند، دارای پیچیدگی‌ها و ظرافت‌هایی است که در ترجمه توجه خاصی را می‌طلبد. در مقالة حاضر برآنیم ترجمه‌ای از یکی از غزل‌های حافظ به‌ زبان روسی را با توجه ویژه به‌ ویژگی‌های صوری و به ‌خصوص آوایی شعر، با رویکرد توصیفی بررسی کنیم. ابتدا ویژگی‌های این غزل حافظ را بررسی می‌کنیم، سپس به ‌تحلیل ترجمة آن خواهیم پرداخت. آنگاه خواهیم دید بی‌توجهی به‌ ویژگی‌های آوایی شعر در ترجمه، تا چه حد می‌تواند در انتقال پیام نویسنده خلل وارد کند. پیام و مضمونی که در این غزل با وزن شعر و تعداد اصوات (متحرک‌ها و ساکن‌ها) این وزن ارتباط تنگاتنگ دارد و از کاربرد هنرمندانه صامت‌ها و مصوت‌ها و آهنگ دلنشین آن‌ها تأثیر می‌پذیرد، در ترجمه، آنچنان که باید، با این ویژگی‌های آوایی و موسیقایی ارتباط پیدا نمی‌کند.