محمدمهدی زمانی

زبان شناسی نظام بنیاد نقش گرای هلیدی یکی از نظریه های کارآمد در تحلیل متون ادبی است. در این نظریه، درک زبان و کاربردهای زبانی در بافت موقعیتی و اجتماعی شکل می گیرد. از دیدگاه هلیدی بافت موقعیتی، نظامی نشانه ای است که سه سازه دارد و هر سازه با یکی از فرانقش های سه گانه زبان متناظر است. در بررسی مقایسه ای متون ادبی تحلیل هر یک از این فرانقش ها سبب درک معنای متن و نوع نگرش گوینده متن به موضوع می شود. در این مقاله، براساس این رویکرد مرثیه هایی که دو شاعر معاصر، سهراب سپهری و احمد شاملو، در رثای فروغ فرخ زاد سروده اند بررسی می شود. با بررسی نظام گذرایی، منطقی معنایی، بستگی، وجهی، آغازگر پایان بخشی، اطلاعی، و نیز عناصر غیرساختاری در دو متن و مقایسه آن دو می توان تفاوت سبک دو شاعر، یعنی نگرش آنان به جهان و نحوه بیان آن ها را دریافت. روش پژوهش کیفی و کمّی است. از نتایج پژوهش این موارد است: شاملو بیشتر در مرثیه خود گرایش به بازنمایی جهان بیرون و سپهری گرایش به بازنمایی جهان درون دارد. شاملو مخاطب خود، یعنی فروغ فرخ زاد، را حاضر در نظر گرفته و به همین سبب افعال زمان حال را به کار برده است، درحالی که سپهری با غایب دانستن مخاطب فقط از زمان گذشته استفاده کرده است.

داستان جنگ فارسی یکی از جریان های مهم در ادبیات معاصر فارسی است. یکی از موتیف های موجود در این آثار اشاره به جنبه هایی از گفتمان ناسیونالیسم ایرانی و عربی است. در این پژوهش به بررسی جنبه های ایدئوژیک بازنماییِ راویانِ آثارِ داستانی جنگ ایران و عراق در ارتباط با ناسیونالیست های ایرانی (شامل سو ژهای گفتمان پهلوی) و عرب (شامل سوژه های گفتمان بعث) پرداخته می شود. برای این منظور، مفصل بندی ناسیونالیسم یا تخطئه آن در پیکره ای شامل 30 هزار صفحه از آثار داستانی جنگ (شامل آثاری که تحت عنوان «داستان دفاع مقدس» طبقه بندی می شوند و آثاری که رویکردی متفاوت دارند) در چهارچوب تحلیل گفتمان انتقادی، به صورت کیفی، بررسی می شود. بررسی این آثار، پیوندِ هویتِ مشارکان گفتمان (شامل تولیدکننده و مصرف کننده) و شیوه بازنمایی و تفسیر آنان را روشن می کند. بررسی این آثار نشان می دهد که بیشتر آثارِ نویسندگان متشرع و انقلابی، ناسیونالیسم ایرانی و عربی را تخطئه می کنند؛ ایجاد تقابل اسلامی/ ایرانی و ترجیح سویه اسلامی، مخالفت با تجددگرایی و غرب گرایی در ناسیونالیسم ایرانی (و خرده گفتمان پهلوی) از جنبه های مهم تخطئه این گفتمان است. در بعضی دیگر از آثار که نویسندگان هویتی اسلامی- ایرانی دارند و تقابلی میان هویت ایرانی و اسلامی ایجاد نمی کنند، خرده گفتمان پهلوی که نماینده ناسیونالیسم ایرانی بیشینه است در چهارچوب ناسیونالیسم میانه و کمینه تخطئه می شود؛ در مواردی در آثار این دسته، جنبه هایی از ناسیونالیسم بیشینه مفصل بندی می شود. در دسته ای دیگر از آثار که هویت نویسندگان آن ها شامل جنبه هایی از جهان وطنی می شود، بیشتر نسبت به ارزش های ناسیونالیستی افراطی ایرانی و عربی بی اعتنایی می شود و به ارزش های جهان وطنی یا ناسیونالیسم میانه و کمینه توجه می شود. دسته ای دیگر، نشانه های ناسیونالیسم ایرانی افراطی و جهان وطنی را مفصل بندی می کنند و ناسیونالیسم عربی را به چالش می کشند.

در این نوشتار، بعد از تعریف اعمال  فراروان شناسی، به عنوان نوعی اعمال خارق العاده، با استفاده از جایگاه تصورات نفس در فلسفه ملاصدرا و نیز یافته های فیزیک جدید و با روش تحلیلی-تطبیقی به بررسی منشأ این اعمال پرداخته می شود. ملاصدرا علاوه بر اینکه نفس انسان را علت فاعلی قریب همه اعمال عادی و خارق العاده می داند، برای تبیین امور خارق العاده از تصورات نفس و نیز قوه مخیله استفاده می کند. در فیزیک کوانتوم (تعبیر کپنهاگی و تعبیر دیوید بوهم)، مفهوم جایگاه ناظر می تواند برای تبیین امور فراروان شناسی به کار رود. با مطرح شدن غیرموضعیت در فیزیک جدید، امکان تأثیرات با سرعت بیشتر از نور -که با تسامح آن را آنی می نامیم- محقق می-شود. در تعبیر بوهم نظریه میدان پنهان کوانتومی بر اساس موجبیت و غیرموضعیت طرح ریزی شده و از مفهوم کلّیّت واحد عالم استفاده می شود. به این وسیله اعمال فراروان شناسی مانند دورجنبانی و روشن بینی -انتقال آنی اطلاعات- قابل تبیین اند. اخبار از گذشته و آینده در فیزیک جدید در عمل پذیرفته نمی شود؛ اما در فلسفه ملاصدرا این کار با استفاده از قوه مخیله امکان پذیر است. در تبیین دورجنبانی با استفاده از تعبیر کوانتومی بوهم، به نظر می رسد امکان اثرگذاری ذهن بر ماده بدون نقض قوانین فیزیکی وجود دارد.

در این نوشتار بعد از تبیین دیدگاه ملاصدرا درباره رابطه نفس و بدن، با رویکرد تحلیلی- توصیفی به بررسی دیدگاه دیوید بوهم در فیزیک مدرن درباره نحوه ارتباط ذهن و مغز می پردازیم. ملاصدرا با استفاده از اصولی مانند حرکت جوهری نفس و جسمانیهالحدوث بودن آن، نحوه ارتباط نفس و بدن را روشن می کند. بوهم نیز برای تبیین دیدگاه علّی خویش از مفاهیمی مانند میدان پنهان کوانتومی، جهان هولوگرافیک و کلیت واحد عالم استفاده می برد. همان طور که در نگاه ملاصدرا نفس و بدن مراتب متفاوتی از یک حقیقت واحده اند، در نگاه بوهم، ذهن و ماده به عنوان دو ساحت متفاوت از یک کلّیّت واحد و فراگیر مطرح شده اند. در فلسفه ملاصدرا تمام عالم خاکی می تواند حکم بدن نفس تکامل یافته انسان را داشته باشد و نفوس انبیا می توانند بدون محدودیت در اشیا اثرگذار باشند؛ همچنان که با توجه به ایده های بوهم، امکان تأثیرات سریع تر از نور ذهن بر بدن انسان و اشیای خارجی قابل پذیرش است. علاوه بر وجود ابهاماتی در اندیشه متافیزیکی بوهم و نتایج آن، به نظر می رسد ذهنی که بوهم از آن سخن می گوید، تنها ساحتی متفاوت از بدن است -نه نفس مجرد فلسفی. اما مکان مند و زمان مند نبودن ذهن در میدان کوانتومی اصلاح شده بوهم که توسط آقایان جمالی و گلشنی ارائه شده است، می تواند در تبیین رابطه ذهن و مغز سودمند باشد و با درنظرگرفتن برخی ملاحظات هم راستا با مبانی فکری ملاصدرا مطرح گردد

نخستین کسانی که به بحث نظری درباره تجدد ادبی پرداختند، روشنفکران مشروطه خواه و ناسیونالیست بودند که مبتنی بر اندیشه سیاسی و اجتماعی خود بر ضرورت تجدد ادبی نیز تأکید می کردند. جریان تجددگرایی ادبی رفته رفته توسعه یافت و دو جریان محافظه کار و افراطی تجددگرا در ادبیات فارسی ظهور کرد. تقی رفعت یکی از نمایندگان برجسته جریان افراطی تجددگراست. این پژوهش به مطالعه مؤلفه های تجددگرایی از سه جنبه شیوه بیان، هویت گوینده و مخاطب و ارتباط آن ها، و موضوع در شعر رفعت می پردازد و می کوشد به این پرسش ها پاسخ دهد که جنبه های مختلف تجددگرایی در شعر رفعت چیست و این کاربردهای متجددانه چه ارتباطی با جریان های فکری سیاسی اجتماعی عصر خود دارد. بررسی اشعار رفعت نشان می دهد که در هر سه جنبه ذکرشده نمودهای تجددگرایانه شاخصی می توان ملاحظه کرد، به نحوی که تجددگرایی را می توان محوری ترین مؤلفه در شعر او تلقی کرد. این جنبه های تجددگرایانه در شعر او در ارتباطی دوسویه با تجددگرایی سیاسی و اجتماعی است که جریان های فکری ناسیونالیسم ایرانی و مشروطه خواه مروج و هوادار آن بودند.

شمس کسمایی نخستین شاعر نوپرداز زبان فارسی است. اشعار او در نشریاتِ هوادار تجدد و مدافع حقوق زنان و در تبریز، در زمان حکومت خیابانی در آذربایجان منتشر می شد. پژوهش حاضر برای بررسی نسبت شعر کسمایی با مناسبات قدرت موجود در آزادیستان، به توصیف زبان شناختی متن بر اساس دستور نظام مند نقش گرای هلیدی و تفسیر این یافته ها، یعنی شناسایی بافت موقعیتی و بافت میان متنی این اشعار، و نیز یافتن جنبه های ایدئولوژیک آن می پردازد. بدین ترتیب، این نوشتار به سبک شناسی انتقادی شعر کسمایی با الگویی مرکّب از الگوی سه بعدی فرکلاف در تحلیل گفتمان انتقادی، دستور نظام مند نقش گرای هلیدی، و جنبه هایی از نظریه گفتمان لاکلا و موف می پردازد. یافته های توصیفی، مبتنی بر تحلیل فرانقش های اندیشگانی، بینافردی و متنی نشان می دهد که شعر او گفتمان آزادیستان، مشروطه و ناسیونالیسم ایرانی را مفصل بندی می کند. این اشعار با مفصل بندی گفتمان آزادیستان، مناسبات قدرت را در آزادیستان بازتولید می کنند و با مفصل بندی گفتمان مشروطه و ناسیونالیسم ایرانی در میان سوژه های این گفتمان ها، به نظام سیاسی آزادیستان مشروعیت می بخشند.

انقلاب اسلامی ایران به رهبری امام خمینی & الگوی تمام عیار از تأثیر توده های مردم در پیدایش و بقای حکومت اسلامی است. ازدیگر سو، اخوان المسلمین مصر حرکتی تشکیلاتی در میان جنبش های اسلامی معاصر برای تحقق بخشیدن به حاکمیت اسلام در قالب خلافت است. مسئله محوری این نوشتار بررسی جایگاه سیاسی مردم در نظریه ولایت فقیه در اندیشه امام & و نظریه خلافت در اندیشه اخوان المسلمین است تا با شیوه اسنادی تحلیلی، نمایان سازد نقش مشارکت سیاسی مردم در نظریه ولایت فقیه در تحقق عینی، نظارت و کارآمدی حاکمیت الهی است و حقانیت آن برخاسته از اراده خداوند می باشد. در اندیشه رهبران اخوان، گرچه حاکمیت مطلق از آن خداوند است؛ اما در مشروعیت خلافت اسلامی، اذن خداوند نقشی ندارد و تابع بیعت مردم است با این حال حاکم، صرفاً مجری اراده خداوند است و در صورت تجاوز از شریعت خدا، حق اطاعت بر مردم ندارد.

رابعه بنت کعب قزداری، براساس اسناد موجود، نخستین شاعر زن پارسی گوی است. پژوهش ها دربارة او بیشتر به زندگی او معطوف بوده تا شعرش. نگارندگان در این پژوهش با روشی زبان شناختی، یعنی تحلیل حوزه های معنایی، به بررسی علمی شعر او می پردازند. نظریة حوزه های معنایی یکی از نظریات برجسته در معنی شناسی ساختگراست، که خود زیرمجموعة زبان شناسی ساختگرا قلمداد می شود. تحلیل حوزه های معنایی شعر رابعه گامی است به سوی سبک شناسی لایه های فکری او. در این پژوهش چندوچون آن دسته از حوزه های معنایی شعر رابعه که بالقوه مشخصة سبکی اند آشکار می شود. از قِبَل این فرآورده، زنانه یا مردانه بودن زبان رابعه، عارفانه یا غیرعارفانه بودن شعر او، و متمایزبودن یا نبودن وصف عشق در شعر او در مقایسه با شعر هم عصرانش نیز مشخص می شود.