محمد الله نیا سماکوش

دیوبندیه مکتبی است که از درون مذهب کلامی ماتریدیه برخاسته و ادعای پیروی از کلام ماتریدیه، مهم ترین شاخصه کلامی دیوبندیه است؛ اما این مدعا در تطبیق مباحث کلامی دچار تزلزل هایی شده است. تطبیق آرای این دو مکتب در تحلیل مبحث کلامی «خلق افعال عباد» نشان می دهد که دیوبندیه در برخی مسائل، دیدگاه متفاوتی اختیار کرده است، که این مغایرت ها به مبنای دیوبندیان در مخالفت با هر معنای دارای شائبه شرک و بدعت باز می گردد. در پاسخ به پرسش از میزان تحول دیوبندیه در موضوع تحقیق، این نتیجه حاصل شد که دیوبندیان همچون ماتریدی ها، به تفکیک «خلق» و «کسب» در تحلیل «افعال بندگان» قائل اند؛ اما در نوع دیدگاه در باب «کسب» متفاوت می اندیشند. ماتریدیان به انتساب حقیقی افعال به دو قادر قائل اند، اما دیوبندی ها ضمن تأکید بر فاعلیت مطلق خداوند، از اطلاق فاعلیت بر بندگان پرهیز دارند و تأثیرگذاری بندگان را فقط به عنوان سبب ظاهری می پذیرند.

در عالَم اهل تسنن، دیوبندیه، مکتبی است که طی حدود دو قرن گذشته، از درون مذهب کلامی ماتریدیه برخاسته است. ادعای پیروی از کلام ماتریدیه، مهم ترین شاخصه کلامی دیوبندیه است، اما این مدعا در تطبیق مباحث کلامی، دچار تزلزل هایی شده است. تطبیق آراء این دو مکتب در تحلیل مباحث توحید و شِرک، نشان می دهد که دیوبندیه در برخی موارد، دیدگاه متفاوتی را اختیار کرده که بخشی از این مغایرت ها، به مبنای معناشناختی دیوبندیان در اطلاق «شرک» به هر امر دارای شائبه باز می گردد. طی یک بررسی توصیفی- تحلیلی در پاسخ به سؤال از میزان تحوّل دیوبندیه در موضوع تحقیق، این نتیجه حاصل شد که دیوبندیان به توسعه مفهومی در تعریف شرک و اقسام آن قائل اند و بر بدعت زدایی بر پایه اموری که شائبه شِرک دارند و تسرّی مصادیق شرک به اعمالی که پیش از آن شرک شمرده نمی شد، تمرکز کرده اند.

وجه تسمیه و محوری ترین بنیاد مورد ادعای شکل گیری سلفیه، توجه ویژه به موقعیت، مرجعیت علمی و فهم «سلف» می باشد. عواملی چون نزدیک تر بودن به زمان رسول خدا(ص)، عدالت و فضیلت سلف، مهم ترین وجوه حجیت فهم سلف در نگاه سلفیه را شکل می دهند. سلفیه در توجیه اتخاذ این وجوه برای سلف، تلاش کرده اند دیدگاه خود را به آیات، روایات و اجماع مستند نمایند؛ درحالی که مستندات منقول و حکم روشن عقل، هیچ اطلاقی در حجیت فهم سلف به دست نمی دهد. البته صحابه و پیروان آنها در سه قرن اول اسلام، مشروط بر آنکه بر پیمان اعتقادی و عملی خود بر دین اسلام و پیامبر(ص) باقی مانده باشند، از احترام ویژه ای برخوردارند. ایمان، نصرت در عسرت، وفاداری به بیعت و پایبندی به وصیت به ویژه در مورد ثقلین، از امتیازات احترام برانگیز معاصران پیامبر(ص) به شمار می رود؛ اما این امتیازات بدون شرط و مطلق نبوده و دلالتی بر برتری فهم آنها از آموزه های سنت و معالم قرآن ندارد. فهم قابل اعتنا از دین، ضمن نیازمندی به مقدمات عمومی، مستلزم درایه روشمند و هوشمندانه است و این امر منوط به زمان خاصی نیست. مطلق دانستن صحت و حجیت فهم افراد از معارف دین، تنها در سایه علم لدنی و عصمت محقق می گردد و اطلاق این امر در مورد عموم مصادیق سلف، صحیح نیست. در این مقاله تلاش شده است ضمن تبیین ادله سلفی ها در حجیت و تقدم فهم سلف، با بررسی علمی، دلایل آنها با محک نقد راستی آزمایی شود.

موضوع « بداء » از جمله مباحثی است که در سه علم فلسفه، کلام و اصول فقه کاربرد دارد. در حوزه کلام، به دنبال طرح مباحث مربوط به علم و اراده الهی، این موضوع مطرح می­گردد. بداء از معتقدات امامیه است و سایر فرق به آن تصریح نداشته و گاهی اعلام مخالفت نیز نموده­اند اما ناخواسته به محتوای آن اعتراف داشته­اند. از این رو پیوند بداء با اراده الهی از لحاظ معناشناختی نزد تشیّع، مورد بررسی قرار گرفت و معلوم گردید که با در نظر گرفتن اراده خداوند به عنوان صفت فعل، صرف نظر از این که به معنای داعی، حُب و رضا، نفس فعل (تکوین) یا عین علم الهی باشد، کاملاً با مفهوم بداء همخوانی داشته و قابل توجیه و تفسیرصحیح است. ضمن آن­که قبول بداء، به معنای پذیرفتن هیچ گونه تغیر و تبدّل در ذات خداوند نبوده و جهل یا عدم قدرت را نیز برای ذات احدیت به دنبال ندارد.