مرتضی سلمان نژاد

حدیث موضوع، واقعیتی است که در میراث حدیثی مسلمانان وجود داشته و پیوسته درباره تاریخچه پدید آمدن، انگیزه ها و قالب های تحقق آن بحث شده است. ضرورت کاربست رویکرد درزمانی در تحلیل آنچه به حدیث موضوع یاد شده، می تواند درک جامعی از تحولات رخ داده در مورد آن را در سده های نخستین نمایان سازد. حدیث موضوع، سهل و ممتنعی است که همچون اسرائیلیات به رغم وضوح ابتدایی، در مرحله کشف مصادیق، کار را برای پژوهشگران فرسایشی می کند. مقاله حاضر تلاش کرده است تا با جست وجو در کتب رجال و جرح و تعدیل سده های متقدم هجری، شبکه ای از اصطلاحات دلالت کننده بر وضع حدیث به صورت صریح و کنایی را استقصا کند و در مرحله بعد با یادکرد تحولات بنیادین در عالم حدیث، گفتمان های شکل گیری این اصطلاحات را به قدر کفایت نمایان سازد؛ پدیده هایی که هریک به نوبه خود بستر پدیداری حدیث موضوع را بر محور نقد رجالی در سده های دوم تا چهارم هجری قمری فراهم کرده است. ازجمله این پدیده ها می توان به «اسناد حدیث و اصالت مأخذ»، «گسترش تدوین حدیث»، «فرابومی شدن حدیث» و «تضییق دامنه سنت» اشاره کرد.

اصحاب حدیث به مثابه مکتبی تمامیت طلب در تمامی حوزه های علوم دینی، در زمینه زهد نیز آثار قابل توجهی بر جای گذاشت. عرصه زهدپژوهی نزد ایشان با توجه به گرایش های دوگانه متقدّمان و متأخّران، تبلور متفاوتی از حدیث پژوهی را رقم زده است. اگرچه موضوع زهد در قالب نگاشته ای حدیثی توسط ابن مبارک و ابن حنبل مورد بررسی قرار گرفته، جریان های اثرگذار بر آن ها و همچنین مبانی متفاوت حدیثی این دو، درکی دوگانه را از مفهوم زهد حاصل آورده است. وجود مکتب فکری اصحاب حدیث و پدیداری خوانش های گوناگون حدیث و به تبع اثرگذاری بر دو محدّث مورد بحث در زمینه زهد نیز شایان توجه است. در این بین، داستان سرایی قصّاص نیز در تصویرسازی از زهد بی تأثیر نبوده است. در جستار پیش رو سعی شده است ضمن بررسی تطبیقی کتاب الزهد ابن مبارک و کتاب الزهد ابن حنبل، تفاوت های آن دو از نظر گستره و موضوعات مطرح در این دو کتاب، مورد بحث قرار گیرد و از رهگذر جریان های موجود در سده های دوم و سوم هجری به تنوع روش های زهدگرایانه آن عصر اشاره کند.

«انسان شناسی زبان شناختی» از رویکردهای نوین انسان شناسی است که به استخراج مؤلفه های فرهنگیِ موجود در زبان های مختلف می پردازد، چه نزد ایشان «زبان» به مثابه ذخیره ای فرهنگی به شمار می آید. مواجهه با متون دینی، به شکل خاص، قرآن کریم از دریچه این دانش، دستاوردهای بسیار مهمی در ترسیم ساحت های انسان شناختیِ قرآن کریم در برخواهد داشت. به شکل خاص در جستار پیش رو بر دو حوزه تمرکز شده است: نخست «استعاره و نقش آن در ترسیم جهان بینیِ حاکم بر دیدگاه کاربرانِ زبان» و دوم «زبانِ قرآن و جنسیت». در این حوزه نیز به کاربردهایِ جنسیتی در زبان قرآن کریم توجه داده شده و از رهگذر دسته بندی کاربردهایِ جنسیتی یاد شده، تا حد زیادی زمینه تبیین رویکرد انسان شناختیِ قرآن فراهم خواهد شد. این بررسیِ اجمالی حکایت از آن دارد که بررسی ابعاد زبان شناختیِ قرآن کریم از طریقِ روی آوردهای انسان شناختی، دریچه های جدیدی به روی مطالعات قرآن و حدیث گشوده و قادر است بسیاری از معضلاتِ اعتقادی و تفسیری را نیز مرتفع نماید.

امروزه پیچیدگی های مفهومی در ارتباط با برخی مفاهیم قرآنی، افق های نوینی در این نوع از پژوهش ها فراسوی محققان گشوده است. از جمله می توان به اقبال محققان به الگوهای روشی مطالعات میان رشته ای به صورت تخصصی در یک دهه اخیر اشاره داشت. جستار پیش رو از دو حیث روش و موضوع از اهمیت ویژه ای برخوردار است؛ از جهت موضوع به واکاوی مفهومی «شاکله» پرداخته است؛ واژه ای که به رغم تک کاربرد بودن آن در قرآن کریم معانی مختلفی را در طول سنت تفسیری از سوی مفسران به خود اختصاص داده و همچنان به دلیل همین پیچیدگی مفهومی، ضرورت ورود به حل مسأله از منظر مطالعات میان رشته ای را موجب شده است. از جهت روش نیز با برگزیدن رویکرد تلفیقی به مطالعات میان رشته ای، سعی در تبیین بهتری در معنای «شاکله» در قرآن کریم با نگاهی فرایند محور دارد. از میانِ دو رویکردِ کل نگر و تلفیقی به مطالعاتِ میان رشته ای، این تلفیق گراها هستند که معتقدند از طریقِ نگاهی فرآیندمحور می توان به تلفیق دست یافت. دو مرحله اساسی در این ارتباط می توان در نظر گرفت: ترسیم بینش های رشته ای و تلفیقِ این بینش ها. غالب نظریه پردازان فرآیندِ میان رشته ای، تمامی مراحل مورد نظرشان را ذیل این دو قسمت اساسی قرار داده اند. با وجودی که اتفاق نظر خوبی پیرامون اصل نگاه فرآیندی در میانِ این نظریه پردازان وجود دارد، اما در تعداد مراحل اختلاف شدیدی دیده می شود. با توجه به جمع بندی زوستاک از این مراحل، پنج مرحله زیر برای فرآیند میان رشته ای پیشنهاد می شود: الف. شناسایی مسأله یا پرسش پژوهش؛ ب. شناسایی رشته ها، روش ها، نظریات و پدیده های مرتبط با پرسش، مسأله یا موضوع اصلی؛ ج. زمینه مندسازی مسأله مورد نظر در رشته های مرتبط و ایجاد بینش های مرتبط با مسأله؛ د. ایجاد زمینه مشترک، و ه . ایجاد ادراکِ جامع و آزمون آن. در این مقاله تلاش شده تا حد امکان مراحل یاد شده در تبیین مقوله پیچیده «شاکله» به کار گرفته شود.

علم قرائات از جمله علوم قرآنی است که غنی ترین میراث قرائی فرهنگی را در چند سده نخست هجری به خود اختصاص داده است و با رجوع به کتب فهارس می توان شاهد صدها اثر با این موضوع بود که در آن دوره به نگارش درآمده است. «توجیه قرائات» به عنوان فصلی مهم از این علم در گام های آغازین در لابه لای دیگر آثار قرائی نمود یافت و در اواخر قرن دوم هجری رو به استقلال نهاد. در کنار قرائات مشهوری که محل بحث و بررسی عالمان اسلامی بود، «توجیه قرائات شاذ» نیز به عنوان حوزه ای نوین در قرن چهارم پدیدار گشته و آثاری در این زمینه نگاشته شد. المحتسب فی تبیین وجوه شواذّ القراءات و الایضاح عنها اثر ابن جنّی از آغازین و مهم ترین نمونه های توجیه قرائات شاذ قرآنی است که در جستار پیش رو مورد مطالعه قرار گرفته است. نگارندگان با استقراء انواع توجیهات ارائه شده برای قرائات شاذ در این اثر، به گونه شناسی این توجیهات پرداخته اند. موارد بررسی شده عبارت اند از: توجیه بر اساس «قرائات سبعه»، «دیگر قرائات قرآنی»، «احادیث رسول اکرم»، «شعر»، «لهجه های قبایل عرب»، «امثال»، «قیاس» و «سیاق آیات».

در قرآن کریم، ماده «شک» 15 بار به کار رفته است. این واژه در 6 مورد با صفت «مریب» آمده است. اشتراک لفظی این واژه در کاربرد قرآنی «شک» و استعمال زبان فارسی «شک»، زمینه لغزندگی ها در فهم معنای این کلمه در قرآن کریم شده است. به دلیل تعلق زمانی کاربرد قرآنی، تلقی اصطلاحی از واژه «شک» (به مثابه اصطلاحی شکل یافته در حوزه فقه و اعتقادات) وجود نداشته است، درنتیجه پرسشی مبنی بر چیستی معنای آن در کاربردهای قرآنی در زمان نزول باعث گشته است تا جستار حاضر در گام نخست به سراغ گزارش لغویان رفته و به تحلیل داده های ایشان بپردازد و در گام دوم نیز با رجوع به کاربردهای قرآنی این واژه و با تأکید بر دلالت های معناشناختی، رهیافت های سیاقی و استفاده از سنت تفسیری به درک عمیق تری از آن برسد. با عنایت به تنوع کاربردهای واژه «شک» و نظر به دلالت های سیاقی این آیات در قرآن کریم، می توان گفت: «شک» در قرآن کریم در دو نوع کاربرد کاملاً متفاوت قابل پیجویی بوده و مبنای تفاوت یاد شده، آمدن یا نیامدن صفت «مریب» همراه با این واژه در کاربردهای قرآنی است.

بدون تردید، نهج البلاغه پس از قرآن کریم، گرانقدرترین و ارزشمندترین میراث فرهنگی اسلام است که از همان قرن چهارم تاکنون در دوره های مختلف اسلامی، مورد توجه شیفتگان به آن قرار گرفته است. تکمله نویسی یا مستدرک نویسی نیز از جمله تلاش هایی بود که نسبت به این کتاب، در دوره های مختلف صورت پذیرفته است. اگرچه نمونه هایی این نوع آثار قدمت دیرینی را دنبال می کند، عنوان مستدرک نهج البلاغه را برای اولین بار، شیخ هادی بن عباس کاشف الغطا در کتابی تحت عنوان مستدرک نهج البلاغه؛ مجموع مختار من کلام مولانا امیرالمؤمنین علی(ع) مروی فی غیر النهج، جار علی منواله، مرتب علی ابواب الثلاثه و ضمیمه: مدارک نهج البلاغه و دفع الشبهات عنه، در یک مجلد تدوین و منتشر کرد. وی در این اثر کوشیده است تا از کیان نهج البلاغه در مقابل شبهات عصر خویش مبنی بر عدم صحت انتساب آن به امام علی(ع) و گردآورنده آن یعنی سیدرضی دفاع کند. مؤلف درصدد اثبات این حقیقت است که قبل از سید رضی نیز می توان ردپای نهج البلاغه را حتی با سند کامل در این آثار پی جویی کرد و این بهترین و محکم ترین دلیل برای نفی عقیده عدم صحت انتساب نهج البلاغه به حضرت امیر(ع) است. جستار پیش رو سعی نموده پدیده مستدرک نویسی را بازخوانی کند تا از رهیافت آن به سنجشی از کتاب مستدرک نهج البلاغه کاشف الغطا دست یابد و در ادامه، با تمرکز در روش شناسی اثر، مزیت های آن از جمله «دقت های فقه الحدیثی»، «گونه های استناد و ارجاع» و «تأملی در منابع و ماخذ»، کتاب مستدرک نهج البلاغه را مورد کاوش قرار دهد.

«تدبّر» از جمله مفاهیم کلیدی در قرآن کریم به شمار می آید که با استناد به آیه 29 سوره ص به عنوان هدف نزول قرآن کریم معرفی شده است. اگرچه مفهوم مذکور تنها در چهار آیه در قرآن کریم به کار رفته، ولی به دلیل جایگاه و پردازش هایی که در سه دهه اخیر درباره آن صورت پذیرفته است، خوانش های گوناگونی در فضای علمی عصر حاضر نسبت به آن بوجود آمده است. آنچه به ابهام واژه تدبّر در پژوهش های امروزین می افزاید، عدم تحلیل ماده آن (د ب ر) است. به صورتی که محققان در این حوزه صرفاً با استناد به گزارش لغویان متأخر، به بررسی دیگر ابعاد مفهومی غیر لغوی این واژه می پردازند. جستار حاضر ضرورت بکارگیری رویکرد ریشه شناسی را در تحلیل مؤلفه های لغوی این واژه دنبال می نماید. از این رو تلاش کرده است تا فرایند ساخت از ماده [دبر] به ساخت «تدبّر» را مورد بررسی قرار دهد. روشی که جهت تحلیل فرایند مذکور در نظر گرفته شده بدین قرار است که در ابتدا معانی موجود در دیگر زبا های سامی همچون؛ زبان عبری، آرامی، حبشی، اکدی و... استقصاء گردیده و سپس این معانی در پنج دسته معنایی مشخص تقسیم شده اند. در ادامه در راستای گزینش داده های سودمند جهت دستیابی به فرایند ساخت تدبّر، معانی مذکور تصفیه شده و اطلاعات مفید جهت کشف ارتباط بین معانی مورد استفاده قرارگرفته است و در پایان مبتنی بر تحلیل مذکور، فرایند ساخت تدبّر، به کمک ساخت مشابه (تیپولوژی) آن در زبان انگلیسی تبیین گردیده است. آنچه به کمک ساخت مشابه در زبان انگلیسی (understand) به دست آمده حاکی از آن است که واژه تدبّر نیز از دو بخش ساخته شده است: [دبر (به عنوان ماده فعل) + وزن تفعّل (به معنای stand)]. در نتیجه معنایی که از تدبّر فهم می گردد، مواجهه ادراکی با موضوع یا پدیده ای جهت پی بردن به پشت و ورای آن است.

یکی از گرایش های تفسیری مهم و پرسابقه قرآن کریم، تفاسیر عرفانی و اشاری است. این رویکردهای تفسیری حداقل از قرن سوم آغاز شده و تا دوران معاصر نیز شیفتگان خود را حفظ کرده است. بنابراین، در عصر اخیر نیز می توان با آثاری رو به رو شد که در برداشت از آیات نورانی قرآن کریم، گرایش های عرفانی و اشاری داشته اند. ویژگی ها و مختصات تفسیری آثار دوره جدید، تفاوت هایی با نوع پیشین خود دارد که می توان تفسیر عرفانی و اشاری را به دو شاخه متقدم و متأخر تقسیم کرد. در این میان، می توان «تأویل گرایی»، «بیان رمزی» و «فهم طبقه بندی شده» را به عنوان مبانی تفسیر عرفانی متقدم برشمرد. این در حالی است که در حوزه روش های تفسیر عرفانی اشاری جدید، باید به «تلاش برای تعمیم فهم و همگانی ساختن برداشت از قرآن»، «اعتقاد به تدبرگرایی و تفسیر قرآن به قرآن» و «کلیدی دانستن طهارت قلب در فهم قرآن» اشاره کرد. مفسّران عرفانی جدید به دلیل بازآموزی در روش ها، برداشت های جدیدی از قرآن بیان کرده که مسبوق به سابقه نبوده و نشانی از آن در سنت تفسیری مشاهده نمی شود. به همین دلیل، تبیین رویکردها و ویژگی های این روش تفسیری، از اهمیت زیادی برخوردار است.

مقاله «تشیع و قرآن» اثر مستشرق یهودی «بارآشر» است، که با تأکید بر برخی اقوال ناصواب و برجسته نمودن بعضی از فرقه های نادر و حتی مطرود شیعه، درصدد ارائه تصویری غیرواقعی از نگاه شیعه پیرامون قرآن کریم می باشد. مقاله مزبور در دایرةالمعارف قرآن (لیدن) منتشر شده که یکی از دایرةالمعارف های برجسته و مورد رجوع جهانی پیرامون قرآن کریم است و مطالب آن در سراسر جهان مورد رجوع و استناد قرار می­گیرد. نوشتار پیش رو ضمن اشاره به محتوای مقاله مذکور، نظریات ناصواب بارآشر درباره نگاه شیعه به قرآن را با استفاده از مصادر معتبر شیعی و استدلال های متقن در بوته نقد قرار داده است. این مقاله در آغاز به معرفی سوابق علمی مؤلف پرداخته و در ادامه هر یک از بخش های مقاله مذبور را به همراه ذکر موارد ناصواب آن به اختصار ارائه کرده و سپس نقد هر قسمت به صورت مجزا و با تکیه بر منابع مهمی که مؤلف از آن ها استفاده چندانی ننموده را بیان کرده است

یکی از روش های تفسیری کهن، روش تفسیری عرفانی است. در عصر حاضر، این روش تفسیری نیز با تفاوت هایی، راهش را ادامه داده است. این تفاوت ها و تمایزها به قدری است که می توان تفسیر عرفانی را به دو شاخه متقدم و متأخر تقسیم کرد. از نمونه آثار برجسته ای که بر اساس روش تفسیری عرفانی متأخر، در مکتب امامیه نگاشته شده اند، می توان به تفسیر کیوان قزوینی، مخزن العرفان بانوی اصفهانی و آثار تفسیری علی صفایی حائری اشاره کرد. مفسران عرفانی متأخر، فهم قرآن را تعمیم داده و به نوشتن تفسیرهای عامه پسند همت گماشته اند. این گرایش، رویکرد شایع و رو به گسترشی دارد که اثر بسیار زیادی بر فضای فکری جامعه ـ چه در سطح خواص و چه عامه مردم ـ نهاده است؛ از این رو نقد و تحلیل این گرایش ضروری به نظر می رسد. این روش تفسیری هرچند از فواید و محاسنی برخوردار است، اما کاستی هایی نیز دارد؛ از جمله این کاستی ها می توان به عدم ارائه روش علمی و نظام مند، گسیختگی از سنت تفسیری، کم توجهی به روایات معصومان، عصری اندیشی و تکیه بر کشف و شهود غیر معصومانه اشاره کرد.