فیروز حریرچی

إن اکتشاف شخصیة سعدی الأدبیة و معرفة مسیرته الکاملة للأثر العربی فی أدبه لا یتحققان بصورة کلیّة عند دراسة آثاره الأدبیة فی اللغة الفارسیة فحسب، بل لا یتمانِ إلاّ بدراسة نتاجِهِ العربی المتمثّلِ فی أشعاره العربیة جنباً الى جنب دراسة نتاجه الفارسی. و لسعدی فی لغة الضاد أغراضٌ شتّى کالمدحِ والوعظِ والتوحیدِ والمناجاة والرجاء والرثاء. وله فی الغرض الأخیر قصیدةٌ فریدةٌ من بین أشعاره العربیة، تستحق إفرادَ مساحةٍ خاصةٍ بها وهی قصیدته الرائیة ومرثیته التی قالها فی خراب بغداد ومقتل الخلیفة وضیاع الخلافة العباسیة. وقصیدتُهُ الرائعةُ هذه التی أنشأها بعد خراب بغداد على أیدی التتار، هی من أروع أشعاره العربیة، فنیّاً أو شعریاً أو عاطفیاً أو بکل المقاییس. و من ناحیةٍ أخرى هی أطولُ قصائدِه، سواء الفارسیة منها أو العربیة، والتی نرى أنها لم تأخذ حقّها من الذکر والإشارة أو التدقیق و التمحیص. فقد کان لثقافة سعدی القرآنیة کمصدر أساسی، أثر کبیر و دور فعّال بأسلوب یمکّنه من التعبیر عن شتّى أغراضه وتجاربه ومختلف أفکاره وأهدافه. فاستعان بمعجم مفردات القرآن الثری واستلهم صورَهُ وإشاراتِهِ، و وعى نصَّهُ وأسلوبَهُ. و تشتمل قصیدته على محسّنات تتّسمُ بالفصاحة و البلاغة و الروحانیة و الجمال، لما تحویه من مضامین سامیة و مسائل اجتماعیة مختلفة، و هو یُدرک جیداً مهمته الأخلاقیة و الإجتماعیة و الدینیة. فقد لجأ سعدی الشیرازی إلى استخدام موروثه الثقافی العربی الذی اکتسبه من تتلمذِهِ فی مدارس البلاد العربیة ومراکز تعلیمها وتجواله وسیاحته فی سائر البلدان، کما یبدو تأثیر الثقافة العربیة القدیمة فیه واضحاً باستخدامه لأسالیب التعبیر العربیة.

الفاظ در زبان عربی و تمدن اسلامی در بستر زبان شناسی تولید شده اند و در قالب محتوای ارزشمند انسانی گسترش یافته اند.هر لفظ و اصطلاح، سرگذشت و خاستگاه متمایزی نسبت به دیگر الفاظ داشته است. الفاظ در بافت زبان شناختی فرهنگ و تمدن اسلامی ، ریشه ی فرهنگی مستحکم دارند.بررسی خاستگاه بومی کلمه و اصطلاح بنیادین در فرهنگ اسلامی -ایرانی و پیش از اسلامی بر اساس فرایندهای واجی در « جناح » افزایش و یا کاهش واج ها مورد نظر است.در این مقاله به خاستگاه بومی لفظ بنیادین جناح ، در زبان مفسران اسلامی و لغت شناسان قدیم و معاصر پرداخته شده است.ریش هی معناشناختی این لفظ با توجه به فرایند حذف ، ک اهش و افزایش معناشناختی در زبان شناسی مراحل انتقال معنایی از زبان هند و اروپایی به شاخه زبانی سامی را طی کرده است. این مقاله به فرایند حذف آواشناختی، صرفی،واجی، معناشناختی در لفظ قرآنی با توجه به اهمیت ماهیت و محدوده معنایی گناه دراعتقادات بنیادین اسلامی « جناح » به ایجاد مفهومی عمومی در میان تمامی انسان ها در هر نقطه « جناح » پرداخته است. لفظ از زمین در حرکت به سمت خوبی ها و دوری از تاریکی مطلق اشاره دارد.مفهوم گناه در ریشه های عقلی و نقلی با مشابهت میان الفاظ مختلف گناگ،گناه،جناح، سیر تحول معنایی و مفهومی را از شاخه زبانی هند و اروپایی به شاخه زبان های سامی طی کرده است.

کان ابن المقفع المفکر الأریب والمصلح الایرانی یعیش فی عصر یرزح الناس فیه تحت وطأه الاستبداد .فهو ببصیرته النافذه أدرک بأن بؤره الرزیه فی مشاکل الشعب ترجع إلی نظام الحکم ؛ لأنه کان ممن یعتقد بأن صلاح العامه لایستقیم إلا بصلاح الخاصه وصلاح الخاصه لا یمکن إلا بصلاح إمامها. لقد کانت ظروف المجتمع آنذاک فی حاجه ماسه إلی مصلح متسلح بالوعی والمعرفه لإزاله الزیف واکتشاف المنهج السلیم فی واقع الحیاه. فابن المقفع بما بنی علیه شخصیته من مدامیک الثقافه الفارسیه الإسلامیه، انتهج فی سیاسیاته منهجاً واقعیاً لاحظ فیه مشاکل الناس ووجّه فیها وجهه نقدیه إصلاحیه نحو الحکام کی یأخذوا الناس بالعدل والرحمه . فعمد فی سیاسیاته هذه إلی النقد وتوسل به کوسیله للإصلاح وکان یهدف من وراء ذلک إلی سعاده المجتمع وأخذه بالمثل العلیا فی دروب الحیاه. وکان من الطبیعی أن تثیر آراؤه الإصلاحیه الطبقه الحاکمه فسعی من اجل التخلص منها ولهذا دفع ابن المقفع حیاته ثمناً لآرائه الإصلاحیه والتزاماً بقضایا مجتمعه والأخذ بالموقف المنحاز إلی صلاح الناس. فإن أصاب الفشل ناحیه من نواحی الإصلاح الذی ینشده فی شخص السلطان، فإنّ النجاح البطیئ کان نصیب النواحی الأخری فی الإصلاح الذی أراده هذا العقل العظیم؛ لأن السلاطین رأوا أنفسهم مضطرین إلی العمل بأقواله وإن لم یصرحوا بأنهم یعملون برأیه ومشورته.

تتناول هذه الدراسه العلاقات القائمه بین ألْ وبین التنوین والنداء والإضافه وتُبیّن دور هذه العلاقات وتأثیرها فی تیسیر اللغه العربیه ضمن البحث حول ظاهرتی الحذف والتخفیف، معتمده على المنهج الاستقرائی الوصفی، مشیره إلى آراء علماء النحو قدیمه وحدیثه، تهدف إلى استخراج آرائهم بالنسبه إلى العلاقات القائمه بین "ألْ" وثلاث من العلائم المشهوره للاسم. والهدف الرئیس ترسیم شکل حقیقی من شبکه هذه الترابطات للکشف عن حقیقهٍ قد خُفِیت وراء تلک العلاقات، والتی تجلب التیسیر والتسهیل للغه والأداء النطقی. تدلُّ النتائج الحاصله على أنّ ه هناک علاقه أخرى بین علاقه التخارج (العلاقه القائمه بین "ألْ" والتنوین، و"ألْ" والإضافه)، وعلاقه البدلیه (العلاقه القائمه بین "ألْ" والمنادى)؛ وهی علاقه التخفیف بأنّه عندما نقوم بخروج التنوین من الکلمه المُحلاّه ب "ألْ" أو نحذف "ألْ" التعریف من المضاف أو ما یتعرّض للنداء، فی الحقیقه حذفناها تخفیفاً وتیسیراً لعملیه أداء الکلمه فی اللغه، وأیضاً بما کشفنا عنه من دراسه التخفیف فی الإضافه؛ یمکننا أن نضیف صفه التخفیف إلى فوائد الإضافه المعنویه، علاوه على التخصیص أو التعریف

البحث حول (أل) فی النداء من القضایا التی تم تناولها بشکل أقل وفی الأغلب یمکن العثور علیها فی حد الکتب المدرسیه، ولکن عندما نتطرق إلیها بالعنایه ومن وجهه نظر الخبراء، فهی کمأدبه شاسعه للغه العربیه التی تُغذّی ذوق الطالبین وتُوسّع آفاقًا جدیده للمعرفه الفائقه بلغه الوحی. هذه المقاله، بالمنهج الاستقرائی الوصفی؛ تقوم بدراسه (أل) فی موضوع النداء، وکیفیه وضع الکلمات المحلاه ب (أل) فی موضع النداء ومقارنتها بالیاء ومناقشتها من وجهه نظر النحویین. وکذلک تتناول اختلاف حاله النداء بالنسبه إلی نوع (أل)، ووصفَ (أیّ) عند النداء، والشرطَ الملحوظ للاسم الواقع صفه بعد اسم الإشاره عند النداء، وتکشف عن سبب اختیار (أیّ) واسم الإشاره للفصل بین حرف النداء و(أل) دون غیرهما. ومما دفعت هذه المناقشه إلی استنتاجات، هی مذهب الکوفیین إلی وضع الاسم المحلی ب (أل) فی موضع النداء مطلقاً، ورفضُ البصریین قول الکوفیین إلاّ فی مواضع: اسم الجلاله (الله) جل شأنه، الجملات المحکیه المبدوءه ب (أل)، اسم الجنس المشبّه به، فی الضروره الشعریه و ... .

تطرقت هذه الدراسه التناقض فی شعر محمدمهدی الجواهری الذی عاش فی زمن مخاض الحوادث و التطورات السیاسیه، التی مرت علی العراق بدءً من ثوره العشرین بقیاده علماء الدین، و انتهاءً بحزب البعث و صدام حسین. کان الجواهری متناقضاً فی شعره تجاه حزب البعث، و علماء الدین، و الحرکه الاسلامیه المعاصره، و المد الأحمر الشیوعی الذی سیطر علی الشارع العراقی فی عهد عبدالکریم قاسم. فللجواهری مواقف تجاه تلک الحوادث تبرز بصوره ساخره فی شعره السیاسی، و مواقفه من خلال القاء الضوء علی شعره السیاسی فی المراحل التاریخیه، التی مرّت علی العراق و تحتاج الی رؤیه موضوعیه.

هو ابوعثمان عمرو بن بحر الجاحظ من الادباء الشهیر فی القرن الثالث للهجره. انّه حُظِی بذکاء وافر و مثابرهٍ فی العمل، و استمدَّ ببیئه مولده الجغرافیه أی البصره الّتی کانت میناءَ تجاریهً تَتَجوّل فیه الاجناسُ المختلفه و مذاهبُ شتّی و الاَلسِنَهُ المتنوعه، و أیضا وقوعُه فی موقع تاریخی خاص أی عصر ازدهار الحکومه العباسیه و رفعتها خاصهً عصر مأمون و هو عصر نشأه الثقافه الاسلامیهِ. سنحت ل لجاحظ فرصهُ خلق المعالم الادبیهِ علی الاخص کتاب «البیان و التبیین». کتاب «البیان و التبیین» ذاتُ نثر خالص، واقعی، طبیعی، بعید عن التکلّف، ذات بهجه، ساخر، صریح، شفاف، مشحون من الاستطراد و الاستشهاد بالشعر الجاهلی و الاموی، و معالم القصّاصین و الشواهدالقرآنیه عربیه الصبغه.

أبوالفتح عثمان بن جنی الموصلی - وجنّی بکسر الجیم وتشدید النون وکسرها وسکون الیاء، علم رومی وهو معرب «کنّی»- یعتبر أحد العباقره فی فقه اللغه والصرف والنحو الذی عاش طیله القرن الرابع الهجری، وکان تلمیذاً لأبی علی الفارسی منذ أربعین سنه. لابن جنی إبداعات ومبتکرات فی العلوم العربیه، جاء بآراء کثیره فی کتبه التی جاوزت الستین. یتطرق هذا المقال إلی بعض دراساته حول اختلاف اللهجات فی المعنی والإعراب مقارناً بینها وبین آراء الآخرین من النحاه، ویعالج أولاً اختلافهم فی المعنی حیث تتفق اللهجتان فی لفظ واحد ولکنّ المعنی لایکون واحداً بینهما، وقد یختلف وقد یتناقض أحیاناً. ثم یتناول اختلافهم فی الإعراب بذکر نماذج فی هذا الاختلاف محاولا التعرف علی دوافع کل لهجه لهذا الاختیار أو ذاک بحسب ما توفّر من أدلّه واطلاع.