بهزاد اتونی

زرّین قبانامه یکی از بلندترین منظومه های حماسی پس از شاهنامه است. نویسنده در این اثر به ذکر دلاوری ها و جنگ های زرّین قبا، رستم و خاندان رستم در زمان پادشاهی کیخسرو و عهد نبوت سلیمان نبی (ع) و نبرد آنان با انیرانیان می پردازد. شاعر منظومه حماسی عامیانه زرّین قبانامه ، ناشناس و زمان سرایش آن نامعلوم است؛ ولی مصحّح آن برپایه شواهدی که به دست می دهد، زرّین قبانامه را به عهد صفویه مربوط می داند. یکی از مهم ترین ویژگی های سبک شناسیِ منظومه زرّین قبانامه که در ذیلِ ویژگی های زبانی این اثر قرار دارد، کاربرد «حروف اضافه» در معانی و کارکردهای کم سابقه و بدیع است؛ به گونه ای که شاید بتوان زرّین قبانامه را ازلحاظ تنوع و نوآوری های استفاده از حروف اضافه، یکی از منظومه های یگانه و منحصربه فرد در بین متون ادب پارسی دانست. در منظومه زرّین قبانامه ، برخی از حروف اضافه مانند «از»، «به» و «در»، در معانی نادر یا بدیع به کار رفته است؛ حتی در این منظومه، حروف اضافه نقش هایی دیگرگون و گاهی نادر در نحوِ جمله دارد؛ از آن جمله است: کاربرد دو حرفِ اضافه پیاپی برای یک متمم؛ استفاده بدیع از حروف اضافه در ابتدایِ برخی افعال مرکب؛ آوردنِ حرف اضافه پیش از مفعول.

کشتی یکی از قدیم ترین فعالیت های رزمی/ ورزشی بشر بوده است که قدمت آن (با احتیاط و حدس) شاید به نخستین ایام پیدایش انسان بر روی زمین برسد. کشتی نه تنها در ب ین ایرانی ان باستان، بلکه در میانِ بسیاری از اقوام کهن سابقه داشته و از اهمی ت بس یاری برر وردار ب وده اس ت. هردن د، ورزش/ رزمِ ک،ش تی، ورزش مل ی م ا ایرانی ان اس ت و ق دیم ت رین اس ناد باستان شنارتیِ ایران در این زمینه، به حدود سه هزار سال پیش باز م ی گ ردد، ول ی ب ا کم ال شگفتی، از دوران باستان تا اواخر عهد قاجار، به غیر از بخش هایی از چند رساله کوت اه، و نی ز چند منظومه و شعرِ مختصر (که همگی مربوط به عهد تیموری به بعد هستند)، در هیچی از آثار تاریخی، حماسی و عامیانه حتّی منظومه های پهلوانیای دون شاهنامه ، گرشاسب نام ه ، بهمن نامه و ... به گستردگی و فراری، به آیین کشتی و اصطلاحات و انواع فنون آن پرداخته نشده است. طومارهای نقالی و منظومه ه ای پهل وانی مت اخر ازجمل ه من ابعی هس تند ک ه ت ا حدودی، این نقیصه را مرتفع می سازند و اطلاعات ذی قیمت ی درم ورد ق وانین، اص طلاحات، سنت ها و فنون کشتیِ رزمی و پهلوانی در اختیارِ روانندگان قرار میدهند. از آنجا که این منابع ارزشمند، تا به حال مورد توجه پژوهشگرانِ ورزش باستانی نبوده اند، بدین روی، نگارنده بر آن است تا در این جستار به این امر بپردازد.

از بین همه منابعِ پیش و پس از اسلام که به زندگی و شخصیت ضحاک پرداخته اند، مفصّل ترین و متنوع ترین روایت ها، مربوط به روایت های نقالانِ شاهنامه است. این روایات اگرچه از نظر ساختار و چارچوبِ کُلّی، دنباله رو شاهنامه فردوسی اند، ولی در آن ها، داستان ها و اشاراتی بسیار بدیع و نادر دیده می شود که در منابعِ کهن، به ندرت نمونه هایی از آن را می توان یافت. این پژوهش که به روش توصیفی تحلیلی و با بهره گیری از منابع حماسی، تاریخی و طومارهای نقالی   طومارهایِ چاپ شده و برخی دستنویس های نقالی که هنوز به چاپ نرسیده اند  صورت پذیرفته است، به ناگفته هایی از داستان ضحاک در روایات نقالان می پردازد و داستان ها و اشاراتی را بازگو می کند که در شاهنامه و ادب پهلوانی، بی پیشینه است. نتیجه پژوهش نشان دهنده آن است که ناگفته های داستانِ ضحاک به روایت نقالان، یا از ابداعات قصه گویان و نقالان اند، یا در برخی اشاراتِ متون کهنی غیر از شاهنامه ریشه دارند که تغییرِ شکل داده و به طومارهای نقالی راه یافته اند، و یا از داستان هایِ شخصیت های حماسی و اسطوره ای الگوبرداری کرده اند.  

یکی از محبوب ترین قصه های بلند عامیانه فارسی، قصه امیرحمزه است که طی قرون متمادی، تحریرهای گوناگونی از آن به زبان های عربی، فارسی، هندی، اردو، ترکی و کردی صورت پذیرفته است. از این قصّه، تحریرها و نسخ متعددی به زبان فارسی در دست است که بعضاً ناقصند و سرانجامِ قصه، نامشخص. ظاهراً یکی از متأخّرترینِ این نسخ، نسخه ای است که توسط کاتبی کم سواد امّا خوش ذوق به نام مشهدی باقر بازاری در شعبان 1239 ق کتابت شده و اخیراً به همّت معصومه طالبی، تصحیح و با عنوان «افسانه قهوه خانه» به چاپ رسیده است. با وجود تلاش های مصحح، ایراداتی چند، بر تصحیح این کتاب وارد است که نگارنده در این مقاله، ضرورتِ بازنگری در آن را یادآور می شود. از آنجا که نسخه موردِ استفاده مصحح، نسخه ای یگانه بوده است، از این روی، به علت نبودِ نسخه ای دیگر از اثر، نگارنده این پژوهش با روش توصیفی تحلیلی و با بهره گیری از مواردی چون: ویژگی های سبک شناسانه، منابع نقالی، منابعِ همعصر با نسخه مورد نظر، دیوان های اشعاری که کاتب در اثرِ خود از آن ها استفاده کرده است و حتی اشاراتی که در خودِ کتاب به برخی مسائل شده است، پیشنهادهایی را برای بازنگری در بخش هایی از تصحیح و تعلیق افسانه قهوه خانه ارائه می دهد. نتیجه این پژوهش، علاوه بر نمایاندنِ ضبط درست برخی واژگان، جملات و ابیات، شامل ضرورت و لزومِ افزودن سرنویس در متن، حذف اغلاط فراوان املایی که در پانویس آمده است، عدم تغییر بعضی واژگانِ نسخه اساس، معنی کردن واژگان دشوار و غریب و اضافه کردن فهرست نمایه ها در انتهای کتاب نیز می شود .

در شاهنامه فردوسی، گودرز پسرِ کشواد، یکی از پهلوانان نامداری است که برای نخستین بار در داستان جنگ مازندران ظاهر می شود و پس از همراهی با پهلوانان ایرانی در نبرد با تورانیان و اَنیرانیان و حتی کشته شدنِ بسیاری از فرزندان و نبیرگانش در این راه، در ابتدای پادشاهی لهراسب، از صحنه داستان کنار می رود. گودرز که در شاهنامه نزدیک به هفتاد نقش را ایفا می کند، سرداری است توانا، عاقبت اندیش، خردمند و انتقامجو، که او را می توان پس از رستم، یکی از برجسته ترین پهلوانان شاهنامه به حساب آورد. نقش گودرز در طومارهای نقّالی و روایت های عامیانه و شفاهی شاهنامه، بسیار بزرگ تر و مهم تر از شاهنامه است و خویشکاری هایی را به انجام می رساند که پیشتر در ادب حماسی، ذکری از آن ها به میان نیامده است. نگارنده در این جستار بر آن است تا با بررسی مجموعه روایت های نقّالی و شفاهی شاهنامه، از آغازِ تولّد تا پایانِ زندگی گودرز را به تصویر بکشد و روایت ها و اشاراتی را که درباره زندگی و خویشکاری های او آمده و در شاهنامه و ادب پهلوانی، بی پیشینه و بدیع است، نشان دهد. یافته های پژوهش حکایت از آن دارد که برخلاف شاهنامه فردوسی که پایان کار گودرز در هاله ای از ابهام است، در این روایت ها به توصیف تراژیک پایان کار گودرز پرداخته شده است.

زمینه: یکی از شناخته شده ترین رُمانس های عاشقانه پهلوانیِ ادب فارسی، قصه امیرحمزه صاحبقران است که به ماجرای عشق ورزی حمزه به مهرنگار، دختر انوشیروان، و ماجراجویی های او در این راه می پردازد. از حمزه نامه، تحریرهایی گوناگون به زبان فارسی در دست است که قدیمی ترینِ آن ها احتمالاً مربوط به پیش از دوران صفوی است و یکی از متأخّرترین تحریرهای آن نیز به سال 1239 هجری قمری بازمی گردد که توسط مشهدی باقر بازاری به رشته تحریر درآمده است. نکته مهم و قابلِ ذکر درباره تحریرهای گوناگون و متنوعِ حمزه نامه ها، تأثیرپذیری گسترده شان از متون حماسیِ پهلوانی است؛ به گونه ای که به باور نگارنده، از میانِ قصه های عامیانه بلند فارسی، حمزه نامه به عنوان یکی از شاخص ترین آثار از حیثِ الگوبرداری از حماسه های پهلوانی به شمار می آید. این مقاله که به روش توصیفی تحلیلی و با بهره گیری از متون منظوم و منثور پهلوانی صورت می گیرد، سعی بر آن دارد تا تأثیرپذیری دو تحریرِ قدیم و جدید حمزه نامه از متون پهلوانی را از منظر ساختار زبانی (با تأکید بر گزاره های قالبی)، الگوبرداری های داستانی، بن مایه های داستانی، عناصر ویژه متون پهلوانی، و به کارگیری نام های شاهنامه ای، مورد بررسی قرار دهد. نتیجه ای که این پژوهش به دست می دهد این است که فاصله زمانی بین دو تحریر قدیم و جدید حمزه نامه، هیچ تأثیری در کاهشِ به کارگیری عناصر متون پهلوانی در این قصه نداشته است و شائبه این که این اثرپذیری، صرفاً مربوط به تحریری خاص یا دوره ای خاص می شده است را می زداید. روش: روش تحقیق در این مقاله، تحلیلی- توصیفی و بر اساس مطالعات کتابخانهای است. یافته ها: حمزه نامه یکی از قصه های بلند عامیانه فارسی است که به گستردگی، زیرِ تأثیرِ ادب پهلوانی شامل متون منظوم پهلوانی و طومارهای نقالی بوده است. با توجه به این که از این قصه تحریرهای متعددی در دست است، نگارنده، کهن ترین و نیز یکی از متأخرترین تحریرهای این اثر را برگزیده تا با بررسی این دو تحریر، که فاصله زمانی نسبتاً زیادی از یکدیگر دارند، این شائبه که این اثرپذیریِ حمزه نامه از متون پهلوانی، مربوط به دوره یا تحریری خاص می شده است را بزداید. البته این مسأله را نیز نمی توان نادیده گرفت که تحریر کهنِ حمزه نامه، بیشتر زیرِ تأثیرِ شاهنامه و متون اصیل پهلوانی بوده است و عناصر معدودی از داستان ها، بن مایه ها و ساختارهای روایت های نقالی در آن نمود پیدا کرده است؛ درحالی که بالعکس، تحریر جدید حمزه نامه، بیشتر، از روایت ها، عناصر و شیوه نگارشِ طومارهای نقالی بهره جسته است.