شعیب بهمن

تمدن نوین اسلامی که اصطلاحی نوظهور محسوب می شود، در سال های اخیر توسط حضرت آیت الله خامنه ای، رهبر انقلاب اسلامی مطرح شده و ناظر بر این نکته است که پیروزی انقلاب اسلامی یک نقطه عطف برای تغییرات عظیمی است که در نهایت می تواند به شکل گیری تمدنی نوین در جهان اسلام منتهی شود. یکی از الزامات مهم دستیابی به تمدن نوین اسلامی، برخورداری از الگویی اسلامی ایرانی برای پیشرفت است. بر این اساس ارائه الگویی که مطابق با آموزه های اسلامی، ضمن حفظ فرهنگ و ارزش های بومی، عوارض و پیامدهای ناگوار الگوهای غربی را هم نداشته باشد و جنبه های مادی و معنوی پیشرفت را در بر گیرد، مسئله مهمی است که می تواند در نهایت به تمدن نوین اسلامی ختم شود. با توجه به اهمیت موضوع، مقاله حاضر در صدد است با استفاده از روش توصیفی تحلیل به این سوال پاسخ دهد که «الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت چه نقش و تاثیری می تواند در شکل گیری تمدن نوین اسلامی ایفا کند؟» در پاسخ به این سوال، فرضیه بحث چنین تبیین شده که «الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت با تاکید بر معنویت متکی بر دین اسلام می تواند زمینه ساز شناخت استعدادها و بهره گیری مناسب از آن ها و پیشرفت مطلوب در همه ابعاد و با کمترین آسیب شود و تاثیر شگرفی بر شکل گیری تمدن نوین اسلامی بگذراد.»

منطقه آسیای مرکزی به واسطه اشتراکات مذهبی، قومی، فرهنگی، تاریخی و تمدنی با ایران، از اهمیت زیادی برای ج. ا. ایران برخوردار است. مقاله پیش رو به دنبال پاسخ دادن به این پرسش است که «کنشگران موثر بر تحولات آینده منطقه آسیای مرکزی کدامند و نوع رابطه آنان با ج. ا. ایران چگونه است؟» رویکرد تحقیق حاضر «آمیخته» بوده و بر مبنای هدف، یک تحقیق «کاربردی- توسعه ای» محسوب می شود. جامعه آماری؛ شامل 32 نفر از خبرگان منطقه بوده که به صورت هدفمند انتخاب شده اند. به منظور گردآوری اطلاعات مورد نیاز جهت تدوین ادبیات تحقیق از «مطالعات کتابخانه ای» با استفاده از ابزار«فیش برداری» و در خصوص جمع آوری داده های واقعی نیز از «مطالعات میدانی» با استفاده از ابزارهای «مصاحبه نیمه ساختاریافته» و «پرسشنامه بسته» استفاده شده است. پرسش های مصاحبه و پرسشنامه از دو جنبه روایی ظاهری و محتوا توسط صاحب نظران تأیید شده و با استفاده از نرم افزار Spss نیز ضریب پایایی (آلفای کرونباخ) 906/0 محاسبه شده است که بیانگر پایایی بالای پرسشنامه است. به منظور تجزیه و تحلیل داده های کمی جمع آوری شده از «آماره ها یا پارامترهای توصیفی» و همچنین به منظور رتبه بندی اهمیت گزاره های پرسشنامه از «روش آنتروپی شانون» استفاده شده است. بدین ترتیب؛ کلیه کنشگران تاثیرگذار در سه گروه؛ کنشگران محلی (اقوام، مذاهب، جنبش ها و سایر کنشگران محلی)، منطقه ای و بین المللی با ذکر نوع رابطه هر یک با ج. ا. ایران و همچنین میزان تاثیرگذاری در آینده تحولات منطقه شناسایی و رتبه بندی شده و در پایان؛ راهکارهایی به منظور فراهم آوردن زمینه های گسترش حضور و نفوذ ج. ا. ایران در این منطقه پیشنهاد شده است.

طرح الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت از سوی حضرت آیت الله خامنه ای، مباحث مختلفی را پیرامون ضرورت های طرح و تدوین چنین الگویی بوجود آورده است. با توجه به اهمیت بالای اندیشه های ایشان در مورد الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت، بحث حاضر در پی پاسخگویی به این سوال اساسی است که «چه شاخص هایی در نگاه حضرت آیت الله خامنه ای برای تدوین الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت وجود دارند؟» بنابراین هدف اصلی بحث، بررسی شاخص های تدوین الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت از منظر حضرت آیت الله خامنه ای است. در این بحث سعی شده از آغاز پیش داوری و فرضیه ای تعیین نگردد. با این حال یافته های بحث که مبتنی بر تحلیل بیانات، نظرات و گفتمان مقام معظم رهبری درباره الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت است، حکایت از آن دارد که ناکارآمدی الگوهای غربی توسعه(مفهوم تک بُعدی، ماهیت غیر دینی و مادی و همچنین اهداف و آرمان های دنیوی)، ارایه تعریف بومی و مستقل از پیشرفت(عدم تبعیت بی چون و چرا از الگوها و نظریه های غربی توسعه، استخراج مبانی نظری و شیوه های تحقق الگو از منابع اسلامی، بومی سازی تجربه ها و دستاوردهای نظریه ها و الگوهای سایر ملل و طراحی متناسب با ویژگی های فرهنگی و تاریخی ایران) و تبیین الگویی مبتنی بر شاخصه ها و ارکان اسلامی(مسئله مبدأ، مسئله معاد، مسئله عدم تفکیک دنیا و آخرت، مسئله انسان و نگاه اسلام به انسان، مسئله حکومت، مسئله عدالت و نگاه غیرمادی به اقتصاد) از جمله عواملی هستند که تدوین الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت را از منظر حضرت آیت الله خامنه ای ضروری کرده اند.

بررسی روند تاریخی و تأثیرگذاری الگوهای غربی توسعه نشان می دهد که این الگوها نقش مهمی در جهت دهی به رویکرد کشورهای مختلف به خصوص کشورهای اسلامی ایفا کرده اند؛ به نحوی که کشورهای استفاده کننده از الگوهای غربی توسعه به نوعی وابسته به قدرت های بزرگی بوده اند که این الگوها را ابداع و حمایت کرده اند. در این میان با توجه به تأثیری که الگوهای غربی توسعه بر کشورهای اسلامی گذاشته اند، طرح الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت توسط مقام معظم رهبری موجب توجه به ابعاد خارجی و کاربرد آن در حوزه جهان اسلام نیز شده است؛ زیرا چنین الگویی با توجه به اهداف متعالی انقلاب اسلامی نمی تواند صرفاً متوجه داخل کشور باشد. بر این اساس نوشتار حاضر در پی پاسخ گویی به این پرسش اساسی است که «الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت چگونه می تواند الگویی اثربخش در جهان اسلام مطرح شود؟». مقاله در پاسخ به پرسش مذکور، ضمن اشاره به تأثیرگذاری آموزه های نظری الگوهای غربی توسعه بر کشورهای اسلامی، می کوشد چگونگی اثربخشی الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت در جهان اسلام را تبیین کند.

عدالت همواره مورد توجه جدی بشر قرار داشته است (تاریخچه)، اما بیشتر در عالم نظر، نه در دنیای عمل و به صورت کلی، نه به شکل مقایسه ای و تنها در سطوح خرد، آن را جست وجو کرده است (پیشینه)؛ ازاین رو، نباید تعجب کرد که مقایسه ای از عدالت در نگاه لیبرالی و اسلامی بر پایه نگاه امام خامنه ایa در الگوی اسلامی-ایرانی پیشرفت، در دسترس نباشد(مسئله)، بنابراین،نوشتار پیش رو  در صدد پاسخ گویی به این سؤال است:«عدالت در الگوی اسلامی-ایرانی پیشرفت و الگوهای لیبرالی توسعه و در قالب آراء آیت الله خامنه ایa از چه جایگاه و تفاوت هایی برخوردار است؟»(سؤال). از دیدگاه ما،این تفاوت ها، ماهوی و در ابعاد هستی، معرفت و روش شناسانه قابل تحلیل است(فرضیه). نویسندگان این مقاله می کوشند تا با روش توصیفی،تحلیلی و تطبیقی و با استنباط از منابع معتبر اسلامی و بیانات حضرت آیت الله خامنه ایa(روش) به تمایزات الگوی اسلامی-ایرانی پیشرفت با الگوهای لیبرالی توسعه در مقوله عدالت دست یابند(هدف). در الگوهای لیبرالی، توجه به حیات دنیوی، موجب نادیده گرفتن نقش عدالت در توسعه می شود، عدالت در الگوی اسلامی-ایرانی پیشرفت و در قالب آراء آیت الله خامنه ایa به معنای پرهیز از تبعیض است و پیشرفت مبتنی بر عدالت، زمینه ساز دستیابی به حیات طیبه تلقی می گردد(یافته).