قرآن و علوم اجتماعی (تحقیقات کاربردی در حوزه قرآن و حدیث سابق)

جامعه و نهادهای آن عرصه ی انواع رفتارهایی است که نقش اساسی در موفقیت یا شکست انسان ها دارد. یکی از مهم ترین ابزاری که می تواند رفتارهای انسان را در مسیر صحیح قرار داده و از انحراف آن جلوگیری کند، خودکنترلی است که در نیل انسان به اهداف والا نقش بارزی دارد. نظر به اهمیت این مسئله، در این تحقیق با کاربست روش توصیفی- تحلیلی، خودکنترلی در اجتماع و سازوکارهای رویش و عوامل زدایش آن از منظر قرآن کریم موردبررسی قرارگرفته است. در فرآیند دست یافتن به صفت مهم خودکنترلی، برخی از عوامل می تواند رفتار انسان را تصحیح کرده و انسان را در مسیر رشد و تعالی قرار دهد؛ درحالی که عواملی مانع تصحیح رفتارهای انسان است و باعث زدایش ویژگی خودکنترلی در انسان می شود. از نتایج تحقیق این است که مهم ترین سازوکارهای رویش خودکنترلی عبارت است از تقویت باورها، تقوا، تفکر، عزم، مراقبه و محاسبه؛ و مهم ترین عوامل زدایش آن عبارت است از پیروی از هوای نفس، خود فراموشی، تکبر و خودستایی و ضعف اراده.

هرچند واژه بیداری اسلامی از واژه های نوظهوری است که در سده ی اخیر به کار گرفته می شود و در پرتو جنبش های سیاسی جهان عرب در منطقه غرب آسیا و شمال آفریقا، طی سال های اخیر تجلی عینی یافته است؛ اما با توجه به معنا و مفهوم شناسی واژه بیداری اسلامی از منظر آیات قرآن کریم می توان پی به ردپای این حرکت مبارک در طول تاریخ بشریت مخصوصاً مصلحان و منادیان حق برد. چگونگی پیدایش و سیر تاریخی این حرکت و از چه زاویه و دیدی به این جریان نگریستن، مسئله مهم این پژوهش است که سعی بر آن شده با توجه به گستردگی مبانی نظری بیداری اسلامی، در راستای تبیین برخی از مهم ترین مبانی نظری این موضوع، به یکسری عناصر معرفتی و جمعی مربوط به این مسئله پرداخته شود؛ بنابراین هدف این پژوهش، ارائه دیدگاهی متفاوت بر مبنای استنباط و تحلیل و بر اساس عناصر ارزشی مربوط به مبانی نظری این جریان است. داده ها و اطلاعات پژوهش، با استفاده از تفسیر موضوعی (مراجعه به آیات قرآن کریم) و روایات مدنظر، گردآوری شده است. با توجه به توصیف و تشریحی که از بیداری اسلامی در متن پژوهش ارائه می شود؛ نتیجه ای که در پایان به دست می آید این است که بیداری اسلامی یک جریان نظام مند است که بر اساس اقتضائات و شرایط جامعه، با حضور شخصیت های فکری و جهادی بزرگ و جریان ساز دینی پدید آمده است

سلامت و سعادت جامعه در تمام ابعاد آن ازجمله مسائل مهمی و حیاتی است که در قران کریم به آن پرداخته شده است و مورد تأکید دین اسلام است. در جامعه کنونی با توجه به وجود آسیب ها و تهدیدهای مختلف در ابعاد اجتماعی، سعادت و سلامت اجتماع و انسان در بستر جامعه بیشتر موردتوجه قرار می گیرد. حرام خواری و آثار اجتماعی آن ازجمله موارد مهمی است که سعادت و سلامت اجتماعی و به خصوص انسان کنونی را تحت تأثیر قرار می دهد. مقاله حاضر به بررسی مفهوم حرام خواری باواسطه از دیدگاه قرآن پرداخته و پیامدهای حرام خواری از حیث اقتصادی و فرهنگی آن را با تکیه بر آیات الهی بیان می کند. در این اثر با روش اسنادی با مراجعه به آیات قرآن کریم و تفاسیر در ذیل آیات با رویکردی توصیفی - تحلیلی حرام خواری و پیامدهای حرام خواری اجتماعی تبیین شده است. حرام خواری باواسطه تصرف و خوردن چیزهایی است که به صورت فی نفسه حرمت ذاتی ندارد، اما چون با حرام خوار ارتباط صحیح و مشروعی ندارد و شارع همه راه های تصرفان را حلال نمی داند و بعض راه های کسب و خوردن آن را حرام می داند، لذا تصرّف و خوردن آن حرام عرضی است؛ مانند ربا، رشوه و کم فروشی. نتایج به دست آمده از این تحقیق نشان می دهد حرام خواری جامعه را در حیث اقتصادی با چالش هایی چون فساد ارکان اقتصاد اسلامی، ظلم اقتصادی، ایجاد فاصله طبقاتی، سلب اَمنیت و اِعتماد اقتصادی، بازدارنده از تلاش اقتصادی و در حیث فرهنگی با چالش های ازبین رفتن فرهنگ انفاق، رواج فرهنگ ستمگری و ازبین رفتن فرهنگ قرض الحسنه، مواجه و گریبان گیر می سازد.

مشارکت سیاسی در قرآن اگر چه کمتر به شکل مستقیم و مطابقی به عنوان مشارکت سیاسی مورد خطاب است، اما به طور غیرمستقیم و التزامی می توان بر اساس تفسیر موضوعی آن را بر پایه برخی مفاهیم و مؤلفه های هم افق استنطاق نمود. بر این اساس، سؤال اصلی تحقیق آن است که ظروف و سطوح مشارکت سیاسی در قرآن کدامند؟ پژوهش بر پایه روش تفسیر موضوعی برآن است که قرآن در جهت حداکثر سازیِ مشارکت سیاسی به تمامی واحدها و سطوح موجود و ممکن در سطح خرد و کلان توجه نشان داده است. بر این اساس ظروف مشارکت سیاسی اشاره به واحد تحلیل و ظرف وقوع مشارکت سیاسی دارد و این ظروف را می توان در واحدهای سیاسی فئه، طائفه، قبیله، قوم، اهل قریه، اهل مدینه، امت و جامعه ایمانی و جامعه انسانی دسته بندی کرد که بیشترین ظرفی که متضمن مشارکت سیاسی است جامعه ایمانی و خطاب یا ایها الذین امنوا است. سطوح مشارکت سیاسی را نیز در سه شکل مشارکت سیاسی توده ها و عموم مردم، نخبگان، احزاب و گروه ها می توان صورت بندی کرد و قرآن در تمامی سطوح بر مشارکت حداکثری با رعایت ضوابط منعطف پیشینی تأکید دارد. مشارکت سیاسی توده ها ابتنا بر خطابات قرآنی دارد و مشارکت سیاسی نخبگان در دو شکل فردی و جمعی است که شکل فردی به جز انبیا، متصور در شخصیت های نخبگانی جبهه حق و باطل است و شکل جمعی نیز در مجامع و گروه های نخبگانی مثبت و منفی متصور است. آیات مربوطه نشان دهنده آن است که قرآن مشارکت سیاسی را به مثابه حق و واقع در نظر می گیرد. کارویژه های مشارکت سیاسی قرآنی موجب کارآمدی نظام سیاسی، قاعده مندسازی ورود در آن، تقسیم متوازن و متناسب قدرت، افزایش اعتماد میان دولت و ملت و احقاق حق و انتقال خواست های سیاسی به دولت است.

تفسیر ساختاری و کشف اغراض اصلی سُوَر قرآن کریم ازجمله روش های نوین در عرصه تفسیر قرآن کریم بوده که کمتر موردتوجه واقع شده است. این مقاله درصدد است سوره کهف را تحلیلی ساختاری نماید و دلالت های سیاسی اجتماعی آن را بر اساس اغراض محوری آن تبیین نماید. برای رسیدن به این هدف از روش تفسیر ساختاری و تحلیل مضمون استفاده شده است. به استناد شاخص های کشف اغراض سُوَر، یافته ها حاکی از آن است که توحیدمداری و شرک دو موضوع محوری سوره کهف به شمار می روند که به دیگر آیات این سوره، نظم و انسجام بخشیده اند. بر این اساس، عدم تبعیت از سبک زندگی مشرکان، تبیین و قیام علیه رژیم طاغوتی مشرکان منکر قیامت و معاد، استراتژی هجرت از جامعه مشرک برای حفظ ایمان و کسب آزادی فرهنگی و حمایت از مستضعفان ازجمله دلالت های سیاسی اجتماعی سوره کهف در وضعیت حاکمیت شرک در جامعه محسوب می شود. همچنین مبارزه با ظلم و برقراری عدالت و رفع تهدید و تأمین امنیت، مشارکت مردم و کارآمدی حکومت الهی ازجمله دلالت های سیاسی اجتماعی سوره کهف در وضعیت حاکمیت توحید در جامعه است.

اولین دین توحیدی با آمدن اولین مخلوق به زمین نازل شد؛ اما در گذر زمان، تغییرات و پیشرفت هایی در لایه های درونی و بیرونی این دین به وجود آمده است. بررسی نقطه محوری این تغییرات، مسئله قابل توجهی است که آن را در میزان دخالت جوامع در این مسئله که درنتیجه آن تفسیرهای زمینی از دین ارائه گردید، جستجو کرد یا این نقطه محوری را باید جای دیگری دانست تا جوهره و هویت دین را تنزل ندهیم. این مقاله که بخشی از آن به صورت توصیفی است، به تبیین دیدگاه دورکیم در خصوص مسئله سیر تطور دین پرداخته است و در بخش دیگر که با روش تحلیلی و انتقاداتی است، باهدف فهم دیدگاه علامه طباطبایی (ره) در خصوص سیر تطور دین است تا با عرضه دیدگاه اجتماعی دورکیم در خصوص منشأ و خاستگاه دین بر دیدگاه ایشان، اشکالات و انتقادات وارد بر دیدگاه دورکیم از نظرگاه مرحوم علامه را به دست آورد. برخلاف نظر دورکیم که دین را حسب اقتضائات روز بشر تعریف کرده است، تغییرات آن را هم در حوزه ماهیت دین می داند؛ اما از نگاه مرحوم علامه طباطبایی، اساس دین از زمان حضرت آدم تا آخرین دین یکسان است. محتوای تمام ادیان توحید است و به اقتضاء مکان و زمان، فهم انسان ها، شرایع اجتماعی، مناسبات سیاسی و ...، محتوای این دین واحد آسمانی، رقیق و غلیظ ارائه شده است. به عبارتی شریعت ها متفاوت بوده اند، اما دین مسئله ای ثابت است. اسلام جامع تمام شرایع گذشته است که با خصوصیت جامعیت، اهداف تمام شرایع گذشته را محقق کرده است.