اندیشه های قرآنی متفکران معاصر (مطالعات قرآنی نامه جامعه سابق)

در طول تاریخ اندیشه اسلامی، فرق و مذاهب گوناگونی به وجود آمده است. در عصر امام کاظم(ع)، انشعابات شیعی، مذاهب مختلفی از اهل سنّت و نیز جریان های فکری- سیاسی در جامعه اسلامی وجود داشت که با انتشار باورهای خود درصدد به چالش کشیدن مبانی و معارف اسلامی و ضربه زدن به تشیع واقعی بودند. فعالیّت های فرقه گمراهی مانند؛ غالیان در این دوره مشهود است. اعتقاد به الوهیت و نبوت امامان معصوم، تناسخ، اباحی گری و رها کردن واجبات دینی، از جمله باورهای غلات است. «اهل حدیث» با اکتفا بر ظاهر قرآن و احادیث، در بیان اعتقادات و استنباط احکام فقهی، جایگاهی برای نیروی عقل قائل نبودند. این گروه توجه ویژه ای به مسئله «قضا و قدر» الهی داشتند و انسان را مجبور و فاقد اختیار می دانستند. عدم ادراک «صفات خبری» خداوند توسط بشر و غیر مخلوق بودن قرآن، از دیگر باورهای ایشان بود. در مقابل، «معتزله» قرار داشتند که در بهره گیری از عقل راه افراط پیمودند و بعضی از صفات را به خداوند نسبت می دادند و یا از خدا سلب می کردند و قائل به اختیار در افعال انسان ها بودند. در این مقاله با بررسی روایات تفسیری امام کاظم(ع) و تحلیل داده ها با روش توصیفی- تحلیلی، به موضع گیری امام با استناد به قرآن در برابر آراء و عقاید این جریان های انحرافی پرداخته شده است. امام با استناد به آیات قرآن به عنوان معیار مشترک و فصل الخطاب و همراه کردن استدلالات عقلی، مبانی فکری این جریان ها را باطل اعلام نموده و به تبیین معارف صحیح اسلام پرداخته است.

فرقه وهابیت از دو قرن پیش توسط محمد بن عبدالوهاب به وجود آمد که بیشتر آرای آن با اعتقادات مسلمانان مخالف است. ریشه اکثر این اختلاف ها و تضادهای اعتقادی به دو اصل توحید و حیات برزخی بازمی گردد. مسئله حیات برزخی، نه تنها از موارد اختلافات مسلمانان با وهابیت است؛ بلکه در میان خود دانشمندان وهابی نیز در این موضوع اختلافاتی وجود دارد. حاصل مطالعه و بررسی درباره این مسئله آن است که افرادی چون ابن تیمیه و ابن قیم هم حیات برزخی و هم ارتباط عوالم را می پذیرند؛ ولی علمای عصر حاضر وهابیت مثل بن باز و البانی حیات را می پذیرند، اما ارتباط را انکار می کنند. بنابراین، نوعی واپس گرایی اعتقادی در سران جدید وهابیت مشاهده می شود. این در حالی است که بسیاری از آیات قرآن کریم و روایات و سیره نبوی دال برحیات برزخی، سماع موتی و ارتباط انسان در برزخ با عالم دنیا و ضد مدعای وهابیت است. ابن تیمیه نیز معتقد به بازگشت روح هنگام سؤال است و این به معنای حیات داشتن اموات بعد از مرگ است.

یکی از حقوق زوجه در نظام حقوقی اسلام، حقّ نفقه است که به دلیل تصریح نصوص، مورد اتفاق تمام مذاهب اسلامی است؛ اما اینکه مصادیق نفقه کدام است و مقدار آن چگونه محاسبه می شود یا ملاک در تعیین نفقه واجب زوجه چیست؟ بین فقهای مذاهب خمسه اختلاف است. بررسی ها نشان می دهد که نظرات فقهای مذاهب خمسه در مصادیق نفقه، مقدار و ملاک تعیین آن، در عین تفاوت، از قلّت به کثرت گرویده است. نظر فقهای متقدم امامیه و همچنین فقهای اهل تسنن انحصار مصادیق نفقه به موارد ذکر شده در روایات است؛ در حالی که فقهای متأخر امامیه تأمین همه نیازمندی های زوجه را بر زوج واجب می دانند. فقهای امامیه به جز شیخ طوسی، مقدار نفقه واجب زوجه را به عرف واگذار کرده اند؛ ولی فقهای اهل تسنن برای نفقه واجب زوجه مقدار تعیین کرده اند. همچنین درباره ملاک تعیین نفقه واجب زوجه، بیشتر فقهای امامیه (به ویژه متأخران)، شأن متعارف زوجه را ملاک دانسته اند و فقهای اهل تسنن تمکّن زوج را ملاک قرار داده اند.

تبلیغ و تبیین باورها و اعتقادات دینی و  ارزش های اخلاقی، از مهم ترین رسالت های حوزه های علمیه است. امروزه فضای مجازی ظرفیت های جدیدی برای انجام این رسالت برای عموم مخاطبان، به ویژه نسل نوجوان فراهم کرده است. به نظر می رسد به دلیل همگانی نشدن حس ضرورت بهره مندی از این فضا در حوزه های علمیه برای تربیت دینی و آشنا نبودن بسیاری از حوزویان با بایسته های تکنیکی لازم تاکنون مبلغان حوزه های علمیه آن گونه که شایسته است، نتوانسته اند از ظرفیت های این فناوری در مسیر تربیت دینی قشر نوجوان که درگیر تحولات گسترده زیستی، روانی و اخلاقی هستند، بهره گیرند. ویژگی های انحصاری فضای مجازی، ازجمله دگرگون سازی ادراک، فضای نامحدود، انعطاف هویتی، تعاملی بودن، برابرسازی پایگاه اجتماعی و سیال بودن اطلاعات، از عوامل ضرورت توجه به تأثیر این فضا بر تربیت دینی نوجوانان است. رعایت اصل عاملیت، اصل علمیت، احترام به دیدگاه ها و سلایق، مردمی بودن، مولد بودن در فضای مجازی، بهره گیری از ادبیات در امر گفتگو در فضای مجازی، عدم ورود به مسائل مناقشه برانگیز و امر به معروف در فضای مجازی از جمله بایسته های تبلیغ و تربیت در فضای مجازی است.

استمرار وجود حجت الهی در همه زمان ها، از باورهای مهم شیعه است. این مطلب به استناد آیات قرآن قابل اثبات است. در این نوشتار سعی شده با توجه به آیه 119 سوره توبه، وجود مستمر امام و حجت الهی به شیوه تحلیلی- توصیفی ثابت شود. برخی از مفسران اهل سنت، مصادیقی متفاوت با نظر اکثریّت مفسران شیعه بیان کرده اند که عمومیت و شمول خطاب در آیه و اطلاق امر به همراهی با صادقین سبب عدم پذیرش این اقوال می شود. چنانکه فخر رازی هم با توجه به امور مذکور به لزوم عصمت صادقین اذعان نموده است، گرچه وی مصداق مشخص صادقین را اجماع امت اسلامی دانسته است که نظرش با اشکالات جدّی رو به رو است. فخر رازی نظر شیعه درباره مصداق صادقین را به علت عدم امکان شناخت حجت الله برای مکلّفان نمی پذیرد، این در حالی است که در کتب اهل سنت روایاتی درباره شناخت امام و آثار منفی عدم شناخت امام وجود دارد. با توجه به تفسیر آیه و جمع بندی ادله موافقان و مخالفان این نتیجه به دست می آید که این آیه بر لزوم وجود حجت الهی در همه زمان ها دلالت دارد.

روایات اسباب نزول، از جمله مباحث مطرح در علوم قرآن است که در تفسیر آیات قرآن همواره مورد توجّه بسیاری از مفسّران و قرآن پژوهان بوده است. افزون بر آن، در پژوهش قرآنی واژه شان نزول نیز در کنار واژه سبب نزول به کار رفته است. پرسش اصلی این است که این دو مقوله چه تفاوتی با هم دارند و به چه علت دو لفظ خاص به کار برده می شود؟ شناخت دقیق این دو باعث به کار بردن هر یک در جایگاه مناسب خود و پرده برداری صحیح تر از آیات می شود. در این مقاله، نظر علامه طباطبایی و آیت الله معرفت، دو مفسر بزرگ معاصر شیعه درباره تفاوت یا عدم تفاوت به صورت تطبیقی بررسی خواهد شد و مفهوم لغوی و اصطلاحی شأن و سبب نزول، اهمیت و ضرورت بحث و جایگاه اسباب نزول ارزیابی می شود. علامه طباطبایی(ره) علاوه بر نظر منتقدانه نسبت به این روایات، تفاوتی میان شأن و سبب نزول قائل نیستند و فقط در صورت وجود شرایط مورد نظر ایشان، روایات مذکور قابلیت استفاده برای تبیین و توضیح آیات را دارند؛ اما آیت الله معرفت میان این دو مقوله تفاوت قائل اند و معتقدند شأن نزول اعم از سبب نزول است. همچنین اگر آیه ای درباره اتفاقی در گذشته یا حال به عنوان عبرت و توضیح باشد، شأن نزول اعم از سبب نزول است.