اندیشه های قرآنی متفکران معاصر (مطالعات قرآنی نامه جامعه سابق)

یکی از مهم ترین آیات مورد استناد دانشوران شیعی در راستای اثبات امامت حضرت علی بن ابی طالب(ع)، آیه معروف به آیه «ولایت» است. ابن تیمیه با طرح چندین شبهه، کوشیده است تا دلالت این آیه بر امر مذکور را مورد خدشه و انکار قرار دهد. از جمله شبهات طرح شده توسط این چهره مشهور اهل سنت، شبهاتی است درباره شأن نزول آیه مورد اشاره و قطع ارتباط آن با امامت امام علی(ع) در این نوشتار (که با استفاده از منابع کتابخانه ای و با شیوه توصیفی و تحلیلی تدوین یافته است)، شاهد نقد تحلیلی این سلسله از شبهات خواهید بود. یافته های پژوهش حاکی از آن است که ابن تیمیه نخستین کسی است که با صراحت، نزول آیه «ولایت» در راستای اثبات امامت امام علی(ع) را انکار نموده و مدعی اجماع بر تکذیب آن گردیده است. با توجه به اینکه جمعی از دانشوران اهل سنت همانند طبری، ابن ابی حاتم رازی و بغوی و... (که مورد وثوق ابن تیمیه می باشند)، درستی شأن نزول مذکور را تأیید نموده اند، نادرستی و برخلاف اجماع فریقین بودن موضع ابن تیمیه در مورد شأن نزول «آیه ولایت»، حقیقتی تردیدناپذیر است. همچنین کثرت روایات دال بر صحت شأن نزول مورد نظر و مستند بودن پاره ای از نظرات فقهی تعدادی از فقیهان به آنها، حاکی از حجت و معتبر بودن آنها است.

یکی از آیات مورد استناد تمام مفسران شیعه در راستای بیان فضایل و مناقب حضرت امام علی(ع) و امامت و خلافت ایشان، آیه 119 سوره توبه، معروف به «آیه صادقین» است. جمع اندکی از مفسران اهل سنت، در جهت نفی و ابطال این استناد، به طرح شبهات مختلفی روی آورده اند که «ابن تیمیه حرّانی» از معروف ترین آنها به شمار می رود. وی با طرح شبهه در جهت نفی شأن نزول خاص این آیه و ذکر دلایلی متنوع در این راستا، کوشیده است تا درستی استناد یادشده را مورد خدشه قرار دهد. این نوشتار که با استفاده از منابع کتابخانه ای و با شیوه تحلیلی و با رویکرد انتقادی تدوین یافته است، در پی پاسخ به این پرسش است که «نقدهای وارده بر «شبهه» و «دلایل» ابن تیمیه در جهت نفی خاص بودن نزول آیه صادقین و تلاش برای توسعه در مصداق آن چیست؟». نتیجه برآمده از این تحقیق این است که: وجود قرائن داخلی و خارجی همخوان با مدلول آیه صادقین، و مفاد پاسخ های نقضی و حلی ذکرشده در صفحات پیش روی، حاکی از این است که شبهه و دلایل ابن تیمیه دراین زمینه، غیروارد و ناصحیح بوده و مدعای مفسران یا علمای امامیه، کاملاً منطقی و غیر قابل خدشه است.

یکی از مفاهیم ذکرشده در آموزه های دینی، امت اسلامی است که از طرق مختلف می توان به ویژگی های آن پی برد. ازآنجاکه قرآن، ثقل اکبر است و بسیاری از این آموزه ها از قرآن به دست می آید، تحلیل تفسیری این ویژگی ها از طریق بررسی آیاتی که محتوای آنها بیان اوصاف امت اسلامی است، امکان پذیر است. اهمیت پرداختن به این مطلب آن است که تبیین این ویژگی ها از زبان قرآن، برتری دین اسلام نسبت به سایر ادیان را مشخص می کند و این امر، برای غیرمسلمانان، تبلیغ دین اسلام و برای مسلمانان، تشویق و حس افتخار و بالندگی نسبت به سایر امت ها را به دنبال دارد. از این رو، تحقیق حاضر به دنبال پاسخ گویی به این سئوال اصلی بود که: ویژگی های امت اسلامی در قرآن چیست؟ نتایج این پژوهش، که به روش توصیفی _ تحلیلی و با استفاده از منابع کتابخانه ای و نرم افزاری صورت گرفت، این بود که برخی از ویژگی های امت اسلامی که موجب برتری آن نسبت به امت های دیگر شده، موارد همچون: بهترین امت، امت وسط، شاهد بر مردم و متصف به صفات نیک امت های قبل بودن است.

مفسران متقدم و متأخر فریقین، در نگرش تفسیری خود، آیه مباهله را از جنبه های تاریخی، ادبی، کلامی و حقوقی مورد توجه قرار داده اند و هرکدام با هدف اثباتی و انکاری، آن را با رهیافت و نتایج متنوعی تفسیر کر ده اند. در این مقاله کوشش شده است با رویکرد تطبیقی، نقش مبانی اختصاصی ایشان در نوع نگرش و تحلیل آراء آنها با محوریت تفاسیر تسنیم و المنار مورد بررسی قرار گیرد. بررسی ها نشان می دهد مفسران فریقین با توجه به مبانی اختصاصی خود، طیفی از دیدگاه های گوناگون را درباره شأن نزول و مفردات آیه مذکور مطرح نموده که از نکات اشتراک و افتراق برخوردارند؛ به گونه ای که ضمن مشهود بودن وفاق بخشی از آنها، هم گرایی در تفسیر برخی مفردات را رقم ز ده و پاره ای از آن اختلافی است که متأثر از معیار مبنای اختصاصی فریقین است. این نوشتار به روش توصیفی _ تحلیلی و با بهره گیری از منابع کتابخانه ای نگاشته شده است و یافته های حاصله عبارتند از: عدم اختصاص آیه مباهله به افراد خاص و مسیحیان نجران، جعلی دانستن روایات شأن نزول، عدم شمول واژه «أبناء» بر نوه های دختری، مصداق «نساء و أنفس» نبودن حضرت زهرا(س) و حضرت علی(ع)از سوی ابن تیمیه و رشید رضا و عدم پذیرش خلافت بلافصل امام علی(ع)از سوی آلوسی. در مقابل، مفسران شیعه (از جمله: طبرسی، بلاغی نجفی، طباطبایی و جوادی آملی)، آیه را مختص افراد خاصی دانسته و نوه های دختری از حضرت زهرا(س) و حضرت علی(ع) را به ترتیب، مصادیق واژه های «أبناء، نساء و أنفس» شمرده و افضلیت اهل بیت(ع) و خلافت بلافصل امام علی(ع) را با استدلال به آیه اثبات نموده و برخی مفسران اهل سنت (از جمله: قرطبی و فخر رازی) نیز در پاره ای موارد، با شیعه هم رأی هستند.

قرآن کریم کتاب رستگاری بشریت است که به قلب پیامبر(ص) القاء گردید تا موجبات هدایت انسان ها فراهم گردد. ازاین رو لازم است قرآن، مورد عنایت ویژه قرار گیرد تا انسان را در مسیر هدایت الهی به کمال مطلوب برساند. یکی از ابعاد مهم برای درک مضامین قرآنی، بررسی نقش آیات متشابه در هدایت بشر است. در این پژوهش، جایگاه ابتلاء در رشد و تعالی انسان با محوریت آیات متشابه بیان شده و به نظریاتی از دانشمندان علوم قرآن پرداخته است تا حقایق روشنی در این مورد پدیدار گشته و غبار ابهام و شبهه نسبت به بی فایده بودن این آیات یا فتنه انگیزی آن برطرف گردد. روش پردازش اطلاعات در این پژوهش، به صورت توصیفی _ تحلیلی بوده و با مراجعه به منابع کتابخانه ای، نرم افزارهای قرآنی، آثار، نشریات و ... به گردآوری اطلاعات پرداخته شده است. نتیجه اینکه با توجه به جایگاه ویژه ای که این آیات در ابتلاء و ارتقاء درجه انسان دارد و باعث کمال او می گردد، شبهه بی فایده بودن و فتنه انگیزی این آیات، از اساس باطل است؛ .زیرا از حکمت های وجود این آیات، الزام مخاطبان قرآن در رجوع به مفسران خاص، آشکار شدن مراتب ایمان و شناسایی افراد مؤمن است 

قرار دادن خلیفه از سوی خدا بر روی زمین(بقره:30)،به دلیل اهمیت خاصی که در مباحث کلامی و اثبات مسئله امامت و ولایت دارد، از جمله موضوعات مورد مناقشه بین مفسران فریقین است. پرداختن به خلافت الهی حضرت آدم(ع) و انبیاء بعد از ایشان، جانشینی آدم(ع) از دیگران، جانشینی خدا بر زمین برای اجرای اوامر الهی، خلافت نوع انسان و تحقق فعلی آن در انسان کامل و لزوم نصب خلیفه، موضوعاتی هستند که مفسران به آنها پرداخته اند. این پژوهش، با روش اسنادی، به بررسی روند تکاملی تفسیر این آیه در طول قرن ها، با توجّه به عوامل مؤثّر پرداخته است. حاصل این تلاش علمی، دستیابی به برداشت هایی مُشعر بر مسئله ضرورت وجود امام معصوم تا آخرالزمان از سوی مفسران فریقین است. در این دیدگاه، انسان کامل، خلیفه خدا است که نصب او به عنوان واسطه فیض الهی، اجتناب ناپذیر است، اما پیش فرض های کلامی مفسران اهل سنت، مانع از پذیرش حقیقت و موجب تطبیق مقام خلیفه بر حاکم الهی جامعه اسلامی شده است، حتی اگر معصوم هم نباشد.