تاریخ و فرهنگ

از ویژگی های حیات  دینی ایرانیان در دورهٔ مغول، رشد گفتمانی از مذهب اهل سنّت و جماعت است که خلافت خلفای راشدین و مقام امامت و ولایت ائمّهٔ اثنی عشر را در کنار هم نشانده و توأمان به هر دو باور داشت. این موضوع هم زمان با تشخّص عینی بسط مفهوم ممالک محروسهٔ ایران زمین در متون این دوره به روشنی آشکار است. در این میان، حمداللّه مستوفی جایگاه مهم و شایان توجهی دارد. هر سه تصنیف عمدهٔ وی، واجد جزئیات فراوانی در تبیین اندیشهٔ مذهبی حمداللّه مستوفی و باورهای مذهبی رایج در ایران روزگار او است. تحقیق حاضر بر آن است تا به شیوهٔ توصیفی و تحلیلی نشان دهد که نگاه مستوفی نسبت به این اندیشهٔ مذهبی چگونه بوده است؟ بررسی مزبور بیانگر آن است که حمداللّه مستوفی هر چند در تصنیف آثارش در پی تدوین متون دینی نبوده، لکن در خلال آن ها اطلاعات ارزشمندی از اوضاع دینی زمانهٔ خود به دست داده است. وی ضمن بیان نحوهٔ پراکندگی مذاهب مختلف در ایران، رویکردهای رایج و عمدهٔ مذهبی این دوره را به روشنی نشان داده است. 

با آغاز دوره موسوم به امیرنشین های ترکمن در آناتولی، معماری اسلامی این منطقه نیز دوره متفاوتی را تجربه کرد. می توان از تحولات معماری این دوره به مثابه دوره گذار یاد کرد. به رغم اینکه سبک معماری به جای مانده از عهد سلاجقه روم، به شکلی رایج در بنای آثار و ابنیه استفاده می شد، اما به تدریج تغییراتی ملموس در معماری برخی امیرنشین های ترکمن پدیدار شد. نکته قابل توجه در این تغییرات در امیرنشین های آناتولی مرکزی ازجمله قره مانیان، چندان چشمگیر نبود، اما در امیرنشین های غرب آن مانند آیدین و منتشا نوآوری های ملموسی در معماری به وقوع پیوست. ازاین رو، پژوهش حاضر بر آن است تا با بررسی  معماری اسلامی این دوره از تاریخ آناتولی اسلامی و ترسیم ویژگی های آن، تحولات صورت گرفته را تبیین نماید. یافته های مقاله نشان می دهد که، اگرچه سبک معماری مسجد و مدرسه در شهرهایی مانند قونیه، مغنیسیا (مانیسا)، ارمناک و تیره، مبتنی بر سبک معماری دوره سلجوقیان بود، اما در امیرنشین های ترکمن غرب آناتولی، با وجود استمرار ویژگی های کلی سبک دوره پیشین، معماران این دوره تغییراتی مانند افزایش مساحت زیر گنبد در بناها و مساجد را به انجام رسانده اند. بر این اساس، می توان از معماری دوره ملوک الطوایفی امیرنشین های ترکمن به واسطه ویژگی استمرار و تحول در معماری این منطقه، به عنوان حلقه وصل معماری دو دوره مهمِ تاریخی سلجوقیان و عثمانیان در آناتولی یاد کرد.

این مقاله به بررسی بازتاب موضع ذهنی عطاملک جوینی در باب مغولان و مردم شهرهای خراسان در تاریخ جهانگشا می پردازد. به این منظور ابتدا گزارشی انتقادی از پژوهش های نسبتاً متعددی که با این موضوع مرتبط است، ارائه می شود و آن گاه پس از نشان دادن نمونه هایی از به کارگیری برخی نشانه های متنی وجهیت دار و تقدس زا برای مغولان، به تناظرسازی جوینی بین روایت هجوم آن ها به خراسان با برخی آیات و احادیث به عنوان شیوه ای برای تقدس و مشروعیت بخشی  به چنگیز و جانشینان او پرداخته و نشان داده می شود که چگونه این ابزارهای دینی و اقناعی در کنار برخی مؤلفه های متنی دیگر، به کلیت روایت جوینی ساختاری منسجم و دارای سوگیری مشخص می بخشند و می توان بر آن مبنا در خصوص موضع ذهنی جوینی در باب مغولان و مردم خراسان اظهارنظر کرد.

نظر به حفظ کاربری بسیاری از ابنیه تاریخی- مذهبی مانند بقاع، تکیه ها و امامزاده ها در بین مخاطبان هدفِ آن ها در شهرها و روستاها، توجه به دیوارنگاره های روایی-مذهبی در آن ها و مرمتشان، حائز اهمیت است. این پژوهش با هدف بررسی عوامل مؤثر بر نقش مرمتگر در بازسازی تصویری این آثار صورت گرفته است. پرسش تحقیق این است که عوامل تعیین کننده نقش مرمتگر در بازسازی این دیوارنگاره ها از منظر توجه به ادراک مخاطبان هدف آن ها، کدام اند؟ جهت پاسخگویی به سؤال تحقیق از روش کمّی با ابزار پرسش نامه و مطالعات کتابخانه ای در گردآوری داده ها استفاده شده است. نمونه ها از جامعه مخاطبانِ هدف دیوارنگاره ها که رابطه فرهنگی - اجتماعی با این آثار برقرار می سازند، انتخاب شده و آزمون های آمار استنباطی (تی تک نمونه ای، کای اِسکوئِر) جهت تجزیه و تحلیل یافته ها به کار رفته است. نتایج نشان می دهد که عوامل مختلفی از جمله ارزش فرهنگی و اجتماعی این آثار، انتظارات مخاطبان هدف، پیش زمینه های ذهنی شان، هویت و کاربری اثر، روایت نقاشی ها، کارکرد ارزشی آثار و اصول اخلاقی مرمت، می توانند مرمتگر را در تعیین هدف از بازسازی یاری دهند و از سوی دیگر بر نحوه بازسازی مرمتگر تأثیرگذار باشند.   این مقاله مستخرج از رساله دکترای نویسنده اول در رشته مرمت اشیاء فرهنگی و تاریخی دانشگاه هنر اصفهان با عنوان " تبیین رویکرد اصلاحی در بازسازی دیوارنگاره های تصویری ابنیه ی مذهبی شیعی ایران، با نگرش ویژه بر مبانی مرمت در پیوند با ادراک مخاطب هدف" به راهنمایی جناب آقای دکتر حسین احمدی می باشد.  

محمد بن حبیب از مورخان سده سوم هجری است که دو اثر مهم وی المُنَمَّق فی أخبار قریش و المُحَبَّر از منابعی هستند که برای مطالعه و بررسی تاریخ پیش و صدر اسلام به کار می آیند. این پژوهش به بررسی و نقد دیدگاه نویسنده و این دو اثر بزرگ پرداخته است. نگرش انتقادی آثار ابن حبیب به عنوان یک راوی مسلمان و همچنین آثار او به عنوان روایت هایی که در تاریخ جاهلیت و اسلام موردتوجه هستند، به شناخت روش وی در تاریخ نگاری اسلام کمک می کند. بررسی ها نشان می دهد که ابن حبیب در تاریخ جاهلیت به سنت های جاهلی مانند منافره و جار پرداخته و گزارش هایی آورده است. وی در تاریخ جاهلیت و اسلام نسبت به ثبت نام و نسب افراد و ابزارآلات و یا حیوانات (مانند اسب) دقت فراوانی داشته و گزارش هایی در این باره آورده که در دیگر منابع دیده نمی شود. فقدان نظم و انسجام در تدوین اخبار، همچنین روایات خلاصه وار از کاستی های این دو اثر است. مهم ترین نکته در تاریخ نگاری وی، رعایت امانت داری و ارائه سلسله اسناد است، به ویژه در حوزه تاریخ جاهلیت که بیشتر مطالب خود را به استناد استاد خود ابن هشام ثبت کرده است. در نهایت نگارندگان این پژوهش در مورد مذهب ابن حبیب که به تشیع منسوب شده است، را با توجه به بررسی های محتوایی آثار وی رد می کنند.

چکیده اندیشه دینی و شیعی، جایگاه ویژه ای در میان شاعران مسلمان در عصور مختلف داشته است، ادبای عصر عباسی نیز به تاسی از عقاید دینی و مذهبی خود به این رویکرد شعری روی آوردند. حسین بن ضحاک، از شاعران ایرانی تبار، اهل خراسان و عربی سرای عصر عباسی اول بود که تاثیر پذیری از قرآن کریم و ابراز عقاید دینی و مذهبی و از جمله مضمون عاشورا و اهل بیت عصمت و طهارت ( ع )، در کنار مضامین مرتبط با باده نوشی و غزل مذکر، محتوای غالب اشعار او را تشکیل داده است. شاعر با تاثیرپذیری از واقعه عظیم کربلا و عاشورا، در عصر خفقان عباسی به ابراز حزن و اندوه، مبارزه طلبی، اظهار ارادت، و محبت و بیان عزت و شرف اهل بیت رسول الله ( ص ) پرداخت و در واقع بدین شیوه توانست به اثبات جایگاه امام حسین و اهل بیت ( ع ) اشاره نماید. در این پژوهش به روش تحلیل محتوا، به اندیشه های مذهبی و محبت و ارادت شاعر، که با عواطفی صادقانه و احساسی سرشار و زبانی ساده و صریح که گاه با توریه و کنایه همراه بوده، پرداخته می شود، پویایی و رسایی این مضامین چنان است که مخاطب، حقیقت های موجود در زندگی اهل بیت ( ع ) را در واقعه عاشورا، به واقع در می یابد و احساسات خود را با آن واقعه عظیم پیوند می زند.

نقوش سردر بناهای تاریخی اصفهان در حکم دیدن معنایی فراتر از زیبایی ظاهری و تمثیلی از فضایی بهشت گونه در نمای بناها است که با اساطیر، نمادها، باورها و عقاید مردم روزگارشان درآمیخته اند و از اجزای لاینفک تزیینات معماری هستند. هدف این پژوهش آن است تا بر اساس مطالعات کتابخانه ای و با روش توصیفی -تحلیلی، سیر تحول نقوش بناهای اصفهان را نشان دهد که در طی چند سده با رویارویی سنت های صفوی در کنار مدرنیته پهلوی به شکلی هماهنگ موجب گسترش و غنی تر شدن نقش مایه ها شده است. این مقاله رهیافتی جهت مطالعه نقوش سردر بناهای مذهبی و غیرمذهبی شهر اصفهان و سیر تحول آن از دوره صفوی تا پهلوی  و  در پی پاسخ به این سؤالات اساسی است که کدام نقش ما یه ها در سردر بناها بیش تر به کاررفته و از دوره صفوی تا پهلوی، چه تغییر و تحولی یافته اند و هرکدام چه مفاهیمی دارند؟ یافته های مقاله نشان می دهد که نقوش گیاهی و هندسی بیش ترین نگاره ها بر تن سردر بناهای اصفهان (200 مورد مطالعاتی) هستند و از اواخر دوره  قاجار و پهلوی نقوش جانوری و انسانی نیز به میزان چشمگیری نمای بناها را زینت بخشیده اند. سردر بناهای اصفهان، برگرفته از مکتب اصفهان، تصویری زمینی از عالم مثال و تعادل با عالم زمینی پدید می آورد و به پیروی از جهان بینی حاکم، به وحدت بیان دست می یابد و مدخلی از بهشت گمشده می شود.

قبیله آسترکی بختیاری یکی از قبیله های کهن ایرانی است. پژوهش کنونی با بهره بردن از روش کتابخانه ای و شیوه توصیفی -تحلیلی در پی آن است که به بررسی نقش و جایگاه آن ها از دوره مغولان تا  قاجاریه در تحولات سیاسی – نظامی ایران و منطقه زاگرس میانی بپردازد. یافته های این پژوهش نشان می دهد که پس از اسلام، قبیله آسترکی بیش از شش سده بزرگ ترین و نیرومندترین طایفه در زاگرس میانی بوده است و سران این ایل در یک دوره طولانی از دوره صفویه تا قاجاریه به شیوه حکومت دو نفره از سوی حکومت مرکزی با القاب (خان – سلطان) یا (خان – خان) بر ولایت بختیاری حکومت  کرده اند و در جنگ های ایران با بیگانگان هنرنمایی می کردند و به پیروزی نایل می شدند. نافرمانی و اعلام حکومت خودمختاری توسط امیرتاجمیرخان بختیاری آسترکی، شرکت امیرجهانگیرخان بختیاری آسترکی در نبرد ایروان و شکست عثمانی ها، جنگ همدان و بیرون راندن سپاه عثمانی، نبرد با محمود قندهاری، فتح هرات و قندهار در زمان نادرشاه، پذیرش نیابت سلطنت ایران توسط ابوالفتح خان بختیاری آسترکی پس از مرگ نادرشاه از مهم ترین دستاوردهای آن ها در تحولات سیاسی – نظامی ایران بوده است. در این پژوهش افزون بر منابع کتابخانه ای، هفت سند مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است.

همانند دیگر جنگ ها و نبردهای تاریخی، قیام امام حسین بن علی (ع) و واقعه عاشورا – از آغاز تا پایان - با گفتگوها و مذاکراتی همراه بود. این گفتگوها بسته به شرایط، گاه نتایجی نیز در برداشت، اما در نهایت نتیجه بخش نبود و به شکست انجامید. نبرد عاشورا هنگامی آغاز شد که مذاکرات طرفین کاملاً به بن بست رسید. هدف از نوشتن این مقاله ارائه گزارشی جامع و تا حد ممکن دقیق از دفعات و جزئیات مذاکرات دو طرف بوده است. نیز قصد آن بوده که با برجسته کردن این موضوع، شناخت بهتر و مؤثرتری از جنبه ای کمتر نمایان از این قیام به دست آید. بر این اساس دستاورد این نوشته ارائه گزارشی یکجا از مذاکرات در تاریخ عاشورا همراه با ذکر جزئیات و حواشی در مقاله ای مستقل و نسبتا کوتاه است. این کار همانند بیشتر نوشته های تاریخی، بر اساس روش استقرایی – تحلیلی و با تکیه بر منابع تاریخی کهن صورت پذیرفته است.

یکی از شاعران گمنام سده سیزده هجری در افغانستان سید رضابخش موسوی مشهور به ناطق نیلی است که در سال 1228 ه . ق. در استان/ ولایت دایکندی دیده به جهان گشوده است. از این شاعر خوش قریحه دو اثر به نام های شکرباغ و طوفان المصیبه باقی مانده است. علاوه بر اینکه  این دو کتاب بخشی از ارزش های ادبی و فرهنگی افغانستان را به نسل کنونی معرفی می کند، در عموم برای حوزه زبان فارسی نیز اهمیت دارد؛ چون که می تواند به عنوان سند خوب در مطالعات ایران فرهنگی کمک کند.  در این نوشتار که به روش تحلیلی -توصیفی نگارش یافته، می کوشیم تا کارنامه ادبی و فرهنگی این شاعر و ادیب را مورد بررسی قرار دهیم و ویژگی های زندگی و آثار او را برای هم زبانان خودمان در جمهوری اسلامی به معرفی بگیریم تا شاید گامی باشد در راستای تحکیم همدلی دو ملتِ با ادبیات و زبان مشترک.