۱.
کلید واژه ها:
امویان دیوان سالاران ایرانی موالی عرب گرایی امویان
در بسیاری از پژوهش های مربوط به دوره امویان، بر عرب گرایی والیان و کارگزاران اموی و بی توجهی آنان به غیر عرب تأکید شده است. با وجود این، در دیوان سالاری امویان، جلوه های ایرانیِ بازمانده از دوره ساسانی و فعالیت های دیوان سالاران ایرانی، بسیار به چشم می خورد. امویان از یک سو به سبب ناآگاهی و نیاز تشکیلاتی و از سوی دیگر، به سبب مهارت و توانمندی ایرانیان در این زمینه وامدار دیوان سالاری ایران پیش از اسلام بودند. این پژوهش، با در نظر داشتن معیارهایی نظیر گزارش صریح منابع درباره ایرانی بودن دیوان سالاران و نیز نشانه های احتمالی ایرانی بودن دیوان سالاران در گزارش های منابع، به شناسایی ایرانیان دیوان سالار در این دوره پرداخته و بدین وسیله، عرب گرایی امویان را در بخش دیوان سالاری در سرزمین های شرقی خلافت به چالش کشیده است.
۲.
کلید واژه ها:
مغرب اسلامی خلافت فاطمی تقابل عباسیان و فاطمیان تقابل امویان اندلس و فاطمیان
با ظهور فاطمیان در مغرب در آستانه قرن چهارم هجری، مرحله جدیدی از رویارویی حکومت های اسلامی آغاز شد. دعوی و تلاش حکومت فاطمی برای تحقق خلافت فراگیر اسماعیلی، با واکنش حکومت های عباسی و اموی اندلس در شرق و غرب جهان اسلام همراه شد. به رغم اینکه به واسطه موانع متعدد تاریخی و سیاسی، اتحاد رسمی و عملی میان این دو حکومت برای مقابله با حکومت فاطمی ممکن نبود، در چارچوب رویارویی با فاطمیان ممانعت از گسترش قلمرو، تحدید قدرت و تضعیف آن ها، هرکدام به صورت جداگانه، اقدامات تقابلی خاصی را به اجرا درآوردند. بنا بر یافته های این بررسی تاریخی، عباسیان با ممانعت از تسلط فاطمیان بر مصر، ایجاد سدّ دفاعی با تأسیس سلسله اخشیدی و تشکیک در نسب فاطمیان، ضمن ممانعت از گسترش متصرفات فاطمیان به سوی عراق، نقش چشمگیری در ایجاد و تشدید بحران داخلی در مغرب برای آن ها داشتند. امویان اندلس نیز در واکنش به معارضه جویی های فاطمیان، با حمایت از گروه های مخالف خلافت فاطمی، دعوی خلافت، اقدامات نظامی و حضور مستقیم در مغرب (اقصی) واکنش نشان دادند. در نتیجه این اقدامات، فاطمیان با بحران ها و شورش های متعدد داخلی روبه رو شدند و قدرت خود را برای تقابل فراگیر با حکومت های عباسی و اموی از دست دادند.
۳.
کلید واژه ها:
فتوح اهداف و انگیزه های فتوح اشراف ایرانی راهبرد مصالحه
فتح ایران توسط اعراب مسلمان که به پایان یافتن حاکمیت دودمان ساسانی منجر شد و همچنین مسئله چگونگی، چرایی و پیامدهای آن، بارها و از زوایای گوناگون توسط تاریخ پژوهان مورد بحث و تحلیل قرار گرفته و درباره دلایل تسلط سریع و غیرقابل پیش بینی آنان بر قلمرو بزرگ ساسانی دیدگاه های مختلفی مطرح شده است. به عنوان مثال، می توان به مصالحه و سازش برخی از خاندان های اشراف و حکومتگر ایرانی با عرب ها با اهداف اقتصادی و دینی اشاره کرد. با این همه، تاکنون پژوهش مستقل و منسجمی درباره اهداف و انگیزه های غیراقتصادی و غیردینی اشراف ایرانی در مصالحه با عرب ها انجام نشده است. این پژوهش که از روش توصیفی تحلیلی بهره می برد می کوشد تا به بررسی انگیزه های سیاسی اجتماعی و نظامی امنیتی فاتحان عرب بپردازد. یافته ها نشان می دهد که اضطرار جهت حفظ جان، حفظ جایگاه و مناصب پیشین، کسب جایگاه سیاسی اجتماعی در نظام جدید، بهره گیری از نیروی نظامی عرب ها در حذف رقبای دیرینه و واقع گرایی برای گذر از بحران نظامی و تجدید قوا سبب شد تا دسته ای از اشراف ایرانی به راهبرد مصالحه و همکاری با نیروهای مهاجم عرب روی آورند.
۴.
کلید واژه ها:
قبله یابی اندلس نجوم کعبه
جایگاه و اهمیت قبله در فرایض شرعی مسلمانان موجب شده تا قبله یابی در کانون توجه دانشمندان مسلمان قرار گیرد. با ورود مسلمانان به اندلس در سال 93ق که از نخستین پیامدهای آن ساخت اولین مسجد در این شبه جزیره بود، قبله یابی در این سرزمین مورد توجه قرار گرفت. تا نیمه دوم قرن 3ق که هنوز روش های ریاضیاتی و ابزارهای قبله یابی رواج نداشت، قبله یابی از آگاهی های نجومی عامیانه اعراب پیش از اسلام اثر پذیرفته و برپایه مشاهدات طلوع و غروب نجومی تعیین می شد. چگونگی قبله یابی منجمان و فقهای اندلس تا پیش از به کار بردن روش های ریاضیاتی موضوع این پژوهش است. نویسندگان با تمرکز بر بناهای کهن اندلس و با تأکید بر متون کهن و نیز بازگفت و تبیین برخی از تحقیقات اخیر اروپایی، به بحث درباره شیوه های مختلف قبله یابی در اندلس پرداخته اند. یافته ها نشان می دهد که در نخستین روش های قبله یابی در اندلس اختلاف نظر وجود داشته و قبله یابی حاصل از آن ها در مقایسه با تعیین قبله از طریق روش های ریاضیاتی که بعدها از سوی منجمان به کار گرفته می شد، نتایج دقیقی نداشته است.
۵.
کلید واژه ها:
مدینه عصر نزول نظام حکومتی اسلام مدیریت رسول خدا (ص) فقه سیاسی مدیریت اسلامی
منابع کهن در حوزه هایی چون سیره، حدیث، رجال، طبقات، فقه و تفسیر، افزون بر اطلاعات تخصصی، داده هایی نیز در موضوعات مختلف دیگر از جمله مناصب حکومتی رایج در حکومت نبوی به دست می دهند. بازشناسی و تحلیل این داده ها می تواند ما را با ابعادی از حیات اجتماعی سیاسی صدر اسلام آشنا کند و در شناخت بستر نزول آیات قرآن و روایات نبوی هم سودمند افتد. مطالعات متعددی در دوران معاصر می توان سراغ گرفت که در هریک به گونه ای به این امر توجه شده و بر پایه آن، تحلیل هایی نیز از تاریخ صدر اسلام ارائه شده است. بازشناسی پیشینه همین تحلیل ها موضوع جستار کنونی است؛ بدین گونه که با مروری تاریخی در طول تاریخ تمدن اسلامی، جریان های علمیِ مختلفی را که درگیرِ تحلیل مشاغل حکومتی رایج در «مدینه النبی» شده اند، بازشناسیم و به این پرسش پاسخ دهیم که کوشش ها برای شناخت مناصبِ حکومتی آن عصر از چه زمانی و با چه رویکردی آغاز شده، از کدام جریان های فکری اثر پذیرفته، چه افق هایی را پیش روی محققان گشوده، چه مسائل نکاویده ای باقی مانده و مهم ترین چالش های نظری و عملی پیشِ رو در چنین مطالعاتی کدام بوده است.
۶.
کلید واژه ها:
ایلخانان نهاد امارت نویان ها طُغاچارنویان
ایلخانان قلمرو خود را به کمک دو نهاد اداری (دیوان) و امارت اداره می کردند. در رأس نهاد امارت، فرماندهان ارشدی با عنوان نویان قرار داشتند که از آغاز تا اضمحلال سلسله ایلخانی در وقایع سیاسی چون تحولات جانشینی نقش پررنگی ایفا کردند. پیرامون برخی از نویان های دوره ایلخانان چون نوروز و چوپان بحث های زیادی شده است؛ اما امیرانی کمتر شناخته شده چون طُغاچار نیز حضور داشتند که شناخت نقش و عملکرد آن ها می تواند ابعاد و اهمیت نهاد امارت و نقش آن را در تحولات حکومت ایلخانان روشن تر سازد. پژوهش حاضر به روش توصیفی تحلیلی، به دنبال بررسی و مطالعه زمینه های قدرت گیری و عوامل مؤثر بر رفتار سیاسی طُغاچارنویان است. یافته ها نشان می دهد که جایگاه اشرافیت نظامی مهم ترین عامل رشد نویان ها در ساختار سیاسی حکومت ایلخانان بود. طُغاچار به عنوان امیری تاج بخش دست کم در قدرت گرفتن یا از تخت فروافتادن پنج ایلخان (احمد تگودار، ارغون، گیخاتو، بایدو و غازان) نقشی مشهود داشت. الگوی رفتار سیاسی امیرانی مشابه طُغاچار موجب ایجاد رقابت های سنگین و پرهزینه میان نویان ها و یورت های مختلف شد و نبردهای چهارساله (690 694ق) داخلی بر سر جانشینی از مصادیق بارز این رقابت ها بود.
۷.
کلید واژه ها:
اوضاع اجتماعی تذکره نصرآبادی اصفهان دوره صفوی
در میان منابع پژوهش در تاریخ اجتماعی، تذکره ها از جایگاه خاصی برخوردارند. اگرچه تمرکز اصلی تذکره ها بر شرح حال شاعران و سخنوران است، اطلاعات حاشیه ای که در خلال شرح حال ها به آن اشاره شده، می تواند نقش مؤثری در تکمیل و گاه حتی تصحیح اطلاعات منابع تاریخی ایفا کند. در میان تذکره های دوره صفوی، تذکره نصرآبادی چه به لحاظ تعدد شرح حال ها و چه به لحاظ حجم اطلاعات حاشیه ای و به ویژه توجه نویسنده بر سخنورانی از طبقات مختلف جامعه از اهمیت ویژه ای برخورداراست. این مقاله که با روش کتابخانه ای و به شیوه توصیفی و تحلیلی ساماندهی شده، در پی پاسخ به این سؤال است که تذکره نصرآبادی چه نقشی در تبیین اوضاع اجتماعی دوره صفویه ایفا می کند؟ یافته ها مؤید آن است که اگرچه نکات اجتماعی ارائه شده در این اثر به صورت حاشیه ای و در لابه لای شرح حال شاعران و سخنوران این دوره آورده شده است، توجه خاص نویسنده به طبقات مختلف جامعه به ویژه عامه مردم، سرگرمی ها، اعتقادات و آداب و رسوم و چگونگی تعامل اجتماعی گروه های مختلف، در کنار نمایاندن آسیب ها و چالش هایی که طبقات مختلف عصر وی با آن مواجه بوده اند، این کتاب را به منبعی ارزشمند جهت فهم بیشتر و بهتر جنبه های مختلف حیات اجتماعی دوره صفویه به ویژه اواخر آن بدل ساخته است.
۸.
کلید واژه ها:
نگارگری فالنامه طهماسبی تخیل هنری ساختارهای تخیل ژیلبر دوران
فالنامه طهماسبی از معدود آثار هنری ایرانی است که از کنار هم قرار گرفتن اطلاعات منابع متعدد و ایدئال ایرانی اسلامی (شیعی و صوفی) فراهم آمده است. تعدد و تکثر مبادی شکل دهنده به محتوای این کتاب به خلق اثری انجامیده که به لحاظ عناصر دیداری، اثری متکثر و ترکیبی شمرده می شود. از آنجا که تخیل هنری عامل اساسی تجلی امر معقول در محسوس است، مطالعه چگونگی شکل گیری معنا در آثار هنری، از گذر روش های مبتنی بر تحلیل تخیل به خوبی میسر می شود. یکی از روش های تحلیل مبتنی بر تخیل، روش مطرح شده توسط ژیلبر دوران است که در این پژوهش برای تحلیل نگاره ای از کتاب فالنامه طهماسبی به کار رفته است. داده های موردنیاز برای این پژوهش از طریق مشاهده تصویر و تجزیه آن به اجزا تشکیل دهنده اش و اطلاعات موردنیاز برای تحلیل آن، از طریق مطالعات کتابخانه ای فراهم آمده و درنهایت، به روش تخیل شناسی دوران تجزیه و تحلیل شده است. نتایج حاکی از آن است که هنرمند موردنظر این نوشتار برای به تصویر کشیدن موضوع صحرای محشر از همه ساخت های دوازده گانه تبیین شده توسط دوران استفاده کرده تا مطلوب خود، مضمون جاودانگی را با تأکید بسیار در اثر متجلی کند.
۹.
کلید واژه ها:
ترجمه گفتمان مدرنیته سلسله قاجار طالبوف مدرنیته های پسااستعماری
روشنفکران عصر مشروطه که در کنار برخی دیگر از اقشار جامعه، نقش مؤثری در انتقال مفاهیم مدرنیته غربی به جامعه ایران و و ترویج آن ها داشته اند، بخشی از رسالت خویش را از طریق ترجمه آثار فرنگی ایفا کرده اند. در باب ویژگی های مدرنیته ایرانی، نقش روشنفکران ایرانی در عصر مشروطه در انتقال گفتمان مدرنیته به ایران و اهمیت ترجمه در این زمینه، پژوهش های مختلفی نگاشته شده که بیشتر در حوزه ادبیات تطبیقی جای می گیرند. با توجه به نبود پژوهشی از این دست در حوزه مطالعات ترجمه، پژوهش حاضر برای رفع خلأ مزبور و بررسی کارکرد آگاهی بخش ترجمه و نیز ارتباط تنگاتنگ گفتمان روشنفکری با ترجمه در این دوره به انجام رسیده است. در این پژوهش کتابخانه ای با رویکرد تحلیل متن و از طریق واکاوی مهم ترین آثار طالبوف تبریزی در چهارچوب مطالعات پسااستعماری، نقش وی در انتقال مؤلفه های گفتمان مدرنیته به ایران بررسی شده است؛ چراکه گفتمان روشنفکری در دوره مشروطه، گفتمانی برخاسته از ترجمه و ترجمانی فرهنگی از مدرنیته تلقی می شود.
۱۰.
کلید واژه ها:
عثمانی قاجار میرزا رضا ارفع الدوله سفارت
مقاله حاضر در صدد ارائه توصیف و تبیینی از حیات سیاسی میرزا رضا ارفع الدوله با تأکید بر کارنامه سفارت وی در عثمانی است. در این پژوهش با بهره گیری از منابع مختلفی از قبیل خاطرات، روزنامه ها، اسناد آرشیوی و سایر پژوهش ها، کارنامه سفارت ارفع در استانبول مورد ارزیابی قرار گرفته است. مدعای پژوهش آن است که میرزا رضا ارفع الدوله در قامت سفیر ایران در عثمانی با بهره گیری از توانایی های دیپلماتیک و روابط حسنه ای که با سلطان عثمانی داشت، زمینه حل و فصل مسالمت آمیز مسائل و مشکلات میان دو کشور را فراهم می کرده است. یافته ها نشان می دهند که حل مشکلات مرزی ناشی از رفت وآمد ایلات و تهاجم نظامیان دولت عثمانی به ایران، تلاش در جهت حل مشکل خدمت سربازی اتباع ایرانی که مادر عثمانی داشتند، افزایش تعرفه گمرکی ایران، نقش آفرینی در معافیت ایرانیان مقیم استانبول از پرداخت مالیات معوقه مدرسه، بیمارستان و قبرستان ایرانیان، کسب اجازه اجرای آزادانه مناسک دینی ایرانیان و شیعیان در مکه و مدینه، همکاری با انجمن سعادت و حل ماجرای گزارش وهاب بیگ سفیر عثمانی در ایران مبنی بر بی احترامی ایرانیان به مقدسات اهل سنت که خشم توفیق پاشا وزیر خارجه عثمانی را به دنبال داشت، از جمله چالش ها و اقدامات میرزا رضا ارفع الدوله در عثمانی بوده است.
۱۱.
کلید واژه ها:
نقاشی نوگرای ایران ساختار و سبک نقاشی عوامل محیطی جریان های فرهنگی
ساختار و ظاهر هر اثر نقاشی، علاوه بر بازتاب روحیات درونی هنرمند، می تواند از عوامل محیطی اثر پذیرد؛ عواملی که گاه با مؤلفه های اجتماعی آمیخته و گاه از رویدادهای سیاسی زمانه اثر پذیرفته است. با توجه به دگرگونی ساختار نقاشی نوگرای ایران در سال های 1357 1390ش این مسئله مطرح می شود که چه عوامل محیطی بر ساختار و گرایش های مختلف آثار نقاشان نوگرای ایران اثر گذاشته است؟ به نظر می رسد متغیرهایی چون رویدادهای اجتماعی، سیاسی و فرهنگی و همچنین سرعت تغییر شکل ارتباطات، در تحولات ساختاری آثار نقاشی نوگرای ایران در هر دهه مؤثر بوده است. از این رو، در این پژوهش، متغیرهای محیطی فرهنگی در کنار ساختار آثار هر دهه تحلیل و بررسی شده است. نتایج این پژوهش که به روش توصیفی تحلیلی انجام شده، نشان می دهد که عوامل محیطی در دو گروه کلی عوامل داخلی و خارجی جای می گیرد. عوامل داخلی مشتمل است بر تغییر شرایط اجتماعی و فرهنگی حاکم بر هر دوره مانند انقلاب اسلامی و جریان انقلاب فرهنگی، برگزاری جشنواره ها، انتشار مجله های هنری، گسترش اطلاعات الکترونیکی، شکل گیری و توسعه روزافزون نگارخانه ها، گرایش فزاینده جوانان به هنر و رشد آموزشگاه ها و عوامل خارجی نیز مشتمل است بر حضور نسبتاً چشمگیر هنرمندان ایرانی در جشنواره های بین المللی، فروش آثار هنری ایران در بازارهای جهانی، دعوت از هنرمندان خارجی و سفرهای خارجی هنرمندان ایرانی. در مجموع، به نظر می رسد که دگرگونی ساختار نقاشی ایران در این دوره، بیش از پیش، تحت تاثیر رویکردهای جدید هنر در غرب قرار گرفته است.
۱۲.
کلید واژه ها:
محیط زیست حقوق اساسی قانون اساسی سیره نبوی سیره علوی
حق برخورداری از محیط زیست سالم در دهه های گذشته به عنوان یکی از حقوق انسانی در حکومت های مختلف مطرح شده است. چنانکه از عنوان جمهوری اسلامی ایران پیدا است، قانون اساسی ایران باید متأثر از آموزه های دینی از جمله سیره رسول خدا (ص) و امامان معصوم (ع) باشد. بر همین اساس می توان از میزان تطابق مؤلفه های حق محیط زیست در حقوق اساسی جمهوری اسلامی ایران با سیره نبوی و علوی سخن به میان آورد. در این مقاله با روش توصیفی تحلیلی حق مردم برای برخورداری از محیط زیست سالم و راهکارهای حفاظت از محیط زیست همانند بهداشت فردی و اجتماعی، رعایت حقوق حیوانات و حفظ پوشش گیاهی، جلوگیری از آلودگی آب، خاک، هوا و اعتدال در مصرف در سیره حکومتی نبوی و علوی مورد بررسی قرار گرفته و با توجه به حقوق اساسی جمهوری اسلامی ایران، زمینه های بین المللی، اصول قانون اساسی و قوانین عادی ناظر به حق محیط زیست سالم مورد کنکاش قرار گرفته است. در پایان راهکارهایی نیز در جهت گسترش حفاظت از حق محیط زیست سالم در حکومت اسلامی ارائه شده است.
