۱.
کلید واژه ها:
اثرپذیری قرآن اصلاح فرهنگ سها فرهنگ التقاطی فرهنگ زمانه
قرآن کریم کتاب اصلاح و هدایت است که با طراحی و نقل مؤلفه های فرهنگی، فرهنگ زمانه را از پیرایه های جاهلانه اصلاح نموده و به چالش کشیده است. هماهنگی و شباهت های قرآن با برخی از مؤلفه های فرهنگ زمانه مستمسک ناقد قرآن گشته و شاهدی شده تا از محیط زدگی قرآن سخن گوید. این مقاله با بررسی خاستگاه اصلی پنداره دکتر سُها، گونه های فرهنگ زمانه را به بحث می نشیند؛ و به این نکته می رسد که قرآن متأثر از فرهنگ زمانه نشده، بلکه طی مراحلی آن را اصلاح نموده؛ قرآن فرهنگ برخاسته از جاهلیت را نکوهش و فرهنگ پیراسته از جاهلیت را می پذیرد و فرهنگ التقاطی زمانه را در مرحله اول پاک سازی و در مرحله دوم تثبیت و توسعه می بخشد. حاصل پژوهش حاضر آن است که نقل مؤلفه های فرهنگی فرهنگ زمانه در قرآن به معنای محیط زدگی قرآن نیست بلکه به معنای استخدام هوشمندانه صاحب وحی از فرهنگ زمانه جهت اصلاح فرهنگ می باشد.
۲.
کلید واژه ها:
الارحام دلالت های معنایی سوره نساء قرائت های قرآنی وجوه اعرابی
اختلاف قرائت های قرآنی گاه سبب پدیدآمدن وجوه اعرابی متفاوت و توسع در معانی آیات قرآنی شده و گاه این اختلاف ها در یک آیه و یا حتی در یک واژه به اوج خود رسیده است که بررسی و مشخص کردن وجوه مقبول، فصیح و أفصح آن ها نگاه تازه ای از پیوند قرائت های قرآنی، وجوه اعرابی و دلالت های معنایی آن ها به دست می دهد، این مقاله براساس شیوه وصفی- تحلیلی درصدد است واژه «الأرحام» را در آیه نخست سوره نساء از این نگاه بررسی کند. نتایج این پژوهش نشان می دهد که وجوه اعرابی حاصل از قرائت های سه گانه در واژه «الأرحام»، ده وجه است و هر وجه نیز دلالت معنایی خاص خود را دارد. هم چنین قرائت های قرآنی عامل تأثیرگذار در ایجاد وجوه اعرابی است که نحویان و مفسران در واژه «الأرحام»، بیان کرده اند. این وجوه اعرابی حاصل، خود سبب ایجاد ترکیب های نحوی متفاوت و هم چنین پدیدار شدن معانی تازه در واژه «الأرحام»، شده است.
۳.
کلید واژه ها:
المیزان روایات تفسیری رویکردهای سلبی علامه طباطبایی گزینش و گزارش
علامه طباطبایی در تفسیر المیزان پس از تفسیر آیات به گزارش و تبیین روایات پرداخته است. علامه بخشی از روایات را گزینش و گزارش کرده است. ضوابط روی گردانی از نقل برخی روایات یا همان رویکردهای سلبی به تصریح یا تلویح در المیزان آمده است. یافته ها نشان می دهد که دست کم دوازده رویکرد وجود دارد: 1. عدم گزارش روایات مخالف با سیاق؛ 2. اجتناب از نقل روایات غیرمرتبط با آیه؛ 3. اجتناب از نقل روایات غیر مؤثر در فهم آیات؛ 4. اجتناب از نقل روایات مخالف با دیدگاه تفسیری؛ 5. اجتناب از نقل روایات مشابه؛ 6. قلّت گزارش روایات فقهی؛ 7. اجتناب از گزارش روایات اسباب نزول دال بر جری و تطبیق؛ 8.پرهیز از گزارش گسترده روایات قصص قرآن؛ 9. عدم ذکر روایت به دلیل مخالفت با قرآن؛ 10. عدم نقل روایت به دلیل مخالفت با عقل؛ 11. عدم نقل به دلیل احتمال جعل در آن؛ 12. عدم نقل روایت به دلیل ادراج در آن.
۴.
کلید واژه ها:
انسجام معنایی تجرید جنگ احزاب دانش بدیع مقاومت
آیه 23 سوره احزاب، از آیات با کارکرد اجتماعی ویژه قرآن است. مشهور مفسران چون «مِن» را در این آیه «تبعیضیه» شمرده ، و از سویی چون بر محوریت جنگ خندق در این آیه تأکید و درنگ نکرده اند، در برداشت ایشان، انسجام محتوایی (معنایی) این آیه با آیه قبل، دچار ابهام شده است. از این رو پژوهش پیش رو در پی بررسی انسجام معنایی این آیه شریفه با سیاق آن برآمده تا ظرایف پیام اجتماعی آیه به درستی آشکار شود. این جستار به شیوه توصیفی- تحلیلی، با واکاوی شیوه زبانی «تجریدِ» با حرف «مِن» و یافتن نمونه هایی نغز از آن در قرآن، تحلیلی نو از پیوند منطقی این آیه با آیه قبل ارائه داده است. در مجموع به دست آمد این آیه در مقام تبیین آثار اجتماعی «ایمان» در برابر آثار «نفاق»، با سیاق و اطلاعات برون متنی خود، انسجامی کامل دارد و به شیوه زبانی «تجرید»، با بزرگداشتِ مقاومتِ یاران پیامبر(ص)، عامل ایستادگی دلیرانه آن ها در برابر احزاب دشمن را «ایمان» ایشان برمی شمارد.
۵.
کلید واژه ها:
أحمد بن محمد بن سیّار راوی مشترک ضعیف غلو کاتب
شناخت راویان مشترک در أسناد مشکله، همواره یکی مهمترین دغدغه های رجالیان است. یکی از پربسامدترین راویان مشترک «أحمد بن محمد» است، این نام در مقطع زمانی صحابه امام جواد(ع) تا امام حسن عسکری(ع) در بین سه راوی مشترک است که عبارتند از: أحمد بن محمد بن خالد برقی، أحمد بن محمد بن عیسی أشعری قمی و أحمد بن محمد بن سیّار. دو راوی نخست از بزگان راویان ثقه شیعه به شمار می روند، اما «أحمد بن محمد بن سیّار»، از راویان غلات و فاسد المذهب است. در این پژوهش با استفاده از روش مطالعه تاریخی و رجالی درباره شخصیت سیّاری و مقایسه تطبیقی مشایخ و راویان او با أحمدبن محمدبن خالد برقی و أحمد بن محمد بن عیسی أشعری قمی، احتمال سیّاری بودن أحمد بن محمد در ارزیابی سندی روایات، مورد بررسی قرار می گیرد.
۶.
کلید واژه ها:
آیات قرآن کریم تضمین نحوی تفسیر مجمع البیان
گاهی یک لفظ در لفظ دیگری درآمیخته می گردد و دو معنا را با خود همراه می سازد که نحویان و مفسرین به آن تضمین نحوی گفته اند. این پدیده نحوی به لحاظ نقشی که در ترجمه و تفسیر قرآن دارد، همواره در ذیل تفسیر آیات شریفه، مورد توجه مفسران و پژوهشگران قرآنی قرارگرفته است. در این مقاله پدیده تضمین نحوی بنابر جایگاه، کارکرد و نقش آن در تفسیر مجمع البیان در سه نوع فعلی، اسمی و حرفی مورد بررسی قرارگرفته است. رهاورد این پژوهش، معطوف به این حقیقت است که طبرسی همچون نحویان، تضمین را پذیرفته و از آن به عنوان تعلیل نحوی در لازم و متعدی بودن افعال و همین طور بالعکس، نوع اعراب توابع مشتقات و مبنی بودن اسماء فعل و ادات شرط در تفسیر خود استفاده کرده است؛ ولی اصطلاح تضمین نحوی را اصلاً به کار نمی گیرد، بلکه از اصطلاحات جایگزین یعنی «أی، معنا»، برای این پدیده نحوی استعمال کرده است. ناگفته نماند که این مفسر بزرگ تنها به تضمین نحوی برخی آیات اشاره کرده و برخی از مصادیق تضمین نحوی در تفسیر از دید تفسیری او پنهان مانده است که این خود خطای تفسیری را به همراه دارد.
۷.
کلید واژه ها:
انسجام معنایی تحلیل پیکره سوره شوری مفاهیم کلیدی
تبیین مفاهیم کلیدی سوره به منظور نشان دادن انسجام معنایی آن یک امر اساسی و در عین حال چالش برانگیز است. غالب مفسرین برای این منظور از روش های کیفی استفاده می کنند که می تواند از گرایش های نظری و ذهنیت فردی متأثر گردد. تحلیل مبتنی بر پیکره با روش های کمّی و آماری می تواند به طور نسبی ادلّه عینیی مصون از تأثیرات مذکور، در جهت پیشبرد تحلیل کیفی فراهم کند. در این تحقیق با استفاده از تحلیل پیکره، واژه های کلیدی یک سوره را شناسایی کرده و سپس با واکاوی معانی آن ها و مفاهیم کلیدی مرتبط، الگوی منسجمی از آن ها ارائه می دهیم. در این تحقیق با بررسی موردی سوره شوری نشان خواهیم داد؛ علاوه بر مفهوم «وحی و رسالت» که توجه مفسرین را به خود معطوف نموده ، سوره در لایه های بالاتر خود به مفاهیم «قدرت و اختیار مطلق» خداوند و «ولی بودن» وی اشاره دارد و مفهوم «وحی و رسالت» در حقیقت از مصادیق تحقّق مفاهیم فوق می باشد.
۸.
کلید واژه ها:
اهل سنت جانشینی پیامبر حدیث یوم الدار خلافت ذهبی
پژوهش حاضر با هدف تحلیل و ارزیابی اشکال های ذهبی درباره حدیث یوم الدار نگارش یافته است. حدیث یوم الدار ناظر به رخدادی اعتقادی است که در نخستین مراحل دعوت نبوی روی داد و شیعه آن را به عنوان سندی در حقانیت امیرالمؤمنین (ع) برمی شمرد. ذهبی از علمای اهل سنت با طرح چند اشکال حدیث را باطل دانسته است. اهمیت تحقیق از دو حیث قابل بررسی است؛ نخست؛ اهمیت حدیث یوم الدار و توجه به امر جانشینی پیامبر (ص)؛ دوم؛ شخصیت علمی «ذهبی» که علاوه بر تاریخ نگار، از او به عنوان حدیث شناس یاد شده است. حاصل این پژوهش که با روش توصیفی- تحلیلی نگارش یافته، آن است که ایرادهای سندی و دلالی ذهبی بر پایه مبانی رجال و درایه اهل سنت مخدوش است و حدیث یوم الدار با محتوای مرجعیت بخشی به امیرالمؤمنین(ع) در امر خلافت رسول خدا(ص)، مورد تأیید اندیشمندان اهل سنت است.
۹.
کلید واژه ها:
الله الهگان عربی ستاره زهره عزی لات منات النجم
از لات، عُزّی و منات در قرآن، یک بار در آیات سوره نجم یاد شده است: «أَفَرَءَیْتُمُ اللَّاتَ وَ الْعُزَّی / وَ مَنَوه الثَّالِثَه الْأُخْرَی» [النجم: 20-19]. از آنجا که این الهگان دارای کارکرد ثبوتی در نظام توحیدی قرآن نبوده اند عملاً زمینه ای برای تداوم و بسط نیافته اند. نوشتار حاضر با کاوش در دیرینه این الهگان و بازسازی کارکردهای کهن شان می کوشد بافت معنایی آیات قرآنی مرتبط با آن ها را تبیین کند. پرسش اصلی در پژوهش حاضر این است: ایزدبانوان (لات، عُزّی و منات)، در دوره های مختلف تاریخی چه کارکردهایی داشتند و هر یک از این ها در کاربردهای قرآنی تا چه حد بازتاب پیدا کرده اند. مطالعات درباره جنبه های نمادشناسی لات، عُزّی و منات نشان می دهد که این الهگان در فرهنگ عربی نه فقط به مثابه خدایگان رجا و امید که به عنوان الهگان خوف هم تقدیس می شدند. در مجموع می توان با تکیه بر مستندات تاریخی ادعا کرد که در ترکیب آیات سوره نجم، به این خصلت های دوگانه تلویحاً اشاره شده و تماماً به الله، خدای یکتای اسلام بازگردانده شده اند.
۱۰.
کلید واژه ها:
حدیث موضوع سند شوکانی متن معیارهای نقد
شوکانی از علمای متاخر و پرکار اهل سنت است که در کتاب «الفوائد المجموعه فی الاحادیث الموضوعه»، به بررسی احادیث موضوعه پرداخته است. او در کتاب حاضر علی رغم تلاش در رد موضوع انگاشتن برخی احادیث، نسبت به برخی دیگر به گونه ای حکم به وضع نموده است که اساساً نمی توان نام موضوعه را بر آن احادیث اطلاق نمود. در پژوهش حاضر تلاش برآنست با روش تحلیل محتوایی، روش ها و ملاک های تشخیص احادیث موضوعه را در کتاب مذکور استخراج نموده و به بررسی و نقد آن ها پرداخته شود. نتایج حاکی از آنست که شوکانی در تشخیص احادیث موضوعه عمدتاً به نقد سندی، آن هم در قالب نقل اقوال پرداخته، گرچه رگه هایی از نقد محتوایی نیز به صورت محدود در ارزیابی های او به چشم می خورد که سنجش های او در هر دو حالت با خطاهایی مواجه بوده است؛ ضمن اینکه عملکرد او در این زمینه رویه ثابتی نداشته و گاهی میان قول و عمل او تناقضاتی مشاهده می شود.
۱۱.
کلید واژه ها:
اغلاط متنی بلامی طلح قرآن
جیمز بلامی، استاد اسبق ادبیات عرب در دانشگاه میشیگان و از بزرگترین مدعیان «نقد متنی» و اصلاح متن رسمی قرآن، با استناد به روایتی ازامام علی علیه السلام مبنی بر این که ایشان پس از استماع آیه 29 سوره مبارکه واقعه «و طلح منضود» وجود کلمه «طلح» را در قرآن کریم استبعاد نموده و علی رغم درخواست راوی، تغییر قرآن را مخالف مصلحت دانسته اند، این روایت را حمل بر وجود قطعی اغلاط، در متن قرآن نموده، و معتقدند به طور خاص مفسران از صحابه، از جمله امام علی علیه السلام وجود اغلاط در متن قرآن کریم را قطعی می دانستند. از آنجا که روایت مذکور، یکی از دلایل جیمز بلامی جهت تأیید پیش فرض وجود اغلاط در قرآن کریم است، پژوهش حاضر به بررسی سندی ودلالی آن می پردازد تا نشان دهد استناد به آن، تا چه میزان علمی و قابل وثوق است. برای این منظور، از منابع معتبر و دسته اول تفسیری، رجالی و تاریخی استفاده شده و به اقوال قرآن شناسان شهیر اسلامی نیز توجه شده است. ضمناً از آنجا که مسئله وجود اغلاط قرآنی، امری بسیار مهم است و آثار بس خطیری در پی دارد، باید دید دلایل جیمز بلامی، دارای دقت و استحکام علمی هست یا ادعای او پیش فرض نادرستی است که فاقد دلایل کافی است و در نتیجه، استدلالات بعدی او و اصلاحاتی که ارائه می دهد، مخدوش و غیر علمی است.
۱۲.
کلید واژه ها:
ابن برجان ام الکتاب متشابه محکم
از مباحث مهم در تفاسیر قرآن، بحث محکم و متشابه است. یکی از عرفا و مفسرین غرب اسلامی در سده ششم هجری، ابن برّجان است. این پژوهش به دنبال بررسی دیدگاه ابن برّجان درباره محکم و متشابه است. روش این پژوهش، اسنادی و توصیفی-تحلیلی است. یافته ها حاکی از این است که از دیدگاه ابن برّجان معنای اولِ متشابه، تفصیلِ محکم است. مبنای او در این معنا، سلسله مراتب وحی الهی و نزول آن است که عبارت است از: ام الکتاب (یا همان کتاب مبین و لوح محفوظ)، حروف مقطعه و قرآن. معنای دوم متشابه عبارت است از شبیه بودن آیات با یکدیگر در اعجاز و حقانیت، شباهت آیات قرآن با آیات کتاب مبین و شبیه بودن برخی آیات قرآن با برخی دیگر که منجر به اشکال و تحیر در خواننده می شود. از نظر ابن برّجان حروف مقطعه از جهتی محکم و از جهتی متشابه هستند. همچنین شباهت ها و شواهد لازم برای تأثیرپذیری ابن برّجان از دیگران یافت نشد و به نظر می رسد دیدگاه او درباره محکم و متشابه مبتنی بر دریافت و اجتهاد خود او از آیات قرآن و روایات نبوی است.
