تحقیقات تاریخ اجتماعی

حواس پنج گانه ی انسانی یکی از مهم ترین داده های مطالعاتی در تاریخ اجتماعی حواس است. و درمیان آن، ذائقه ی چشایی به دلیل درهم تنیدگیِ عمیق آن با فرهنگ های متنوع جوامع گوناگون، به اشکال متنوعی ظهوریافته و خوراک و دست پخت را در طبقات مختلف اجتماعی وابسته به آداب و سنت های متنوعی می سازد. عکس های اجتماعی این قابلیت را دارند که همچون گواهی بر این مدعا عمل کرده و سلیقه های چشایی را مبتنی بر ساختارها و بافتارهای اجتماعی، ایدئولوژی، و روابط اجتماعی عیان سازند. روش: انسان شناسان و پژوهش گران تاریخ فرهنگی و اجتماعی، مجموعه ی ویژگی های منسجم در سلیقه ی چشایی را "روح غذا" می-نامند که بر کلیت سلیقه های چشایی یک جمعیت انسانی حاکم است. براساس کارکرد تاریخ اجتماعی حواس در مطالعه ی اسناد تاریخی زندگیِ روزانه، می توان حسّ چشایی را در صورت بندیِ طبقات اجتماعی به واسطه ی عکس های اجتماعی مورد تحلیل قرار داد.سؤال اصلی اما این است که چگونه به واسطه ی بازخوانی حسّ چشایی در عکس های روزمره، می توان به ویژگیِ "روح غذا" در یک-طبقه ی اجتماعی دست یافت؟ فرض براین است که عکس های اجتماعی، به ویژه آن ها که به صورت دم دستی گرفته می شوند، دارای اطلاعات دیداری قوی راجع به انواع سلیقه های چشایی در فرهنگ ها و طبقات مختلف اجتماعی هستند. با مطالعه ی آن ها براساس تاریخ اجتماعی حواس، می توان به الگویی در تحلیل عکس براساس سلیقه های چشایی دست یافت. نتیجه آن که عکس های اجتماعی کیفیات متنوعی از "روح غذا" را در طبقات مختلف اجتماعی به دست می دهند. در پایینِ هرم طبقاتی، افراد به سفره ی غذا و پر بودن آن توجه بیشتری دارند؛ در طبقه ی متوسط شهری، توجه به سلامت، لذت بردن از دورهمی ها، و مطلوبیت اجتماعی است و در طبقات مرفه ایران، خوراک همچون یک ابژه ی زیباشناختیِ عینی در عکس ها ارایه می شود.

در دوره اشکانیان، اشراف و بزرگان از ارکان اصلی دستگاه پادشاهی بودند. آنها امتیازهای ویژه ای در دربار داشتند و عضو شورای بزرگان یا انجمن های سلطنتی بودند که گهگاه به گزینش یا خلع پادشاهان می پرداختند. اگرچه در سال های آغاز شاهنشاهی اشکانی، پادشاهان از حمایت و همکاری اشراف و بزرگان برخوردار بودند و قدرت شاهنشاه به مراتب بر قدرت اشراف و بلندپایگان برتری داشت، اما با گسترش قلمرو اشکانیان و با گشوده شدن سرزمین های تازه، اشراف قدرت بیشتری کسب کردند. افزایش قدرت اشراف باعث شد که در دوران گسیختگی دستگاه پادشاهی، ردپای آنها در برخی شاه گزینی ها و یا عزل پادشاهان اشکانی دیده شود. سوال اصلی در پژوهش این است که اشراف و بزرگان اشکانی از آغاز فرمانروایی اشکانیان (247 پ. م.) تا پایان پادشاهی اردوان دوم (10/11- 38 م.) چه نقشی در عزل و نصب پادشاهان داشته اند؟ این جستار نشان می دهد در این برهه از تاریخ اشکانیان، هنگامی که پادشاه نیرومندی بر تخت سلطنت تکیه می زد، گزینش ولیعهد به دست خود او انجام می گرفت اما در دوره ناتوانی و ضعف دستگاه پادشاهی، زمینه برای مداخله اشراف و انجمن های مشورتی در انتخاب یا عزل پادشاه فراهم می آمد. در این پژوهش با روش توصیفی- تحلیلی و به دستاویز منابع گوناگون به بررسی و تحلیل نقش بزرگان و اشراف در شاه گزینی پادشاهان اشکانی از آغاز تا مرگ اردوان دوم پرداخته خواهد شد. کلید واژه ها: اشکانیان، خاندان های نژاده، اشراف و بزرگان، عزل و نصب پادشاهان.

کاوش در زندگی سیاسی فرودستان از حوزه هایی است که عموما در تاریخ نگاری ایران از آن غفلت شده است.خشونت عریان قدرت در عصر پیشامدرن توده ها را به استتار اعتراضات وادار می کرد؛ از همین رو رصد این اعتراضات در بایگانی ها یا تاریخ نگاری های رسمی دشوار است. در این میان قوالب گوناگون فرهنگ عامه ظرفیت مناسبی برای این پوشش و استتار داشتند. ضرب المثل ها یکی از متداول ترین این قالب ها هستند که بررسی بخشی از آن ها با درونمایه نقد قدرت، در شناخت رفتار سیاسی توده ها بسیار موثر است. این پژوهش در پی یافتن پاسخ این پرسش هاست: این ضرب المثل ها به کدام سطوح از کنش سیاسی توده ها تعلق دارند و کدام یک از بخش های روایت رسمی حکومت را به چالش می کشند؟ فرض پژوهش این است که با استفاده از ضرب المثل ها می توان واکنش توده ها به سلطه را در سه سطح تأیید، نقد غیابی و نیز انتقاد استتار شده در حضور ارباب قدرت رصد کرد. این ضرب المثل ها ادعای سیادت ذاتی، اقتدار و دادپیشگی زمامداران را زیر سوال می برند.چهارچوب نظری پژوهش، نظریه «روایت های نهانی» است که واضع آن، جیمز سی. اسکات، حیات سیاسی فرودستان را با تقسیم بندی آن به سطوح مختلفِ واکنش به قدرت تشریح کرده و بخصوص شیوه های متنوع نقد تلویحی قدرت در حضور ارباب قدرت را شناسایی و تبیین کرده است.

پرداخت مواجب موروثی یکی از مسائل مهم ایران عصر قاجار بود، چراکه سهم زیادی از بودجه حکومت صرف پرداخت مواجبی می شد که بخشی از آن به صورت موروثی به مواجب بگیران رسیده بود و آنها در ازای دریافت مواجب، هیچ خدمتی به دولت نمی کردند. پرداخت این نوع مواجب که در منابع عصر قاجار از آن با عنوان مواجب موروثی، مواجب متوفی، مستمری یا وظیفه یاد شده است، از آغاز حکومت قاجاران تا پایان سلطنت مظفرالدین شاه، بر اساس دستورالعمل ساده ای انجام می گرفت که نحوه اجرای آن با توجه به نظر و سیاست شاه یا صدراعظم دستخوش تغییر می شد. پس از استقرار مشروطیت، مجلس و دولت انجام اصلاحات در سازوکار پرداخت مواجب موروثی را ضروری دانستند و در سال 1326 ق قانون 10 ماده ای را برای آن تدوین و تصویب کردند. مسئله اصلی این پژوهش بررسی ضرورت انجام اصلاحات در سازوکار پرداخت مواجب موروثی و عملکرد دولت و مجلس در این حوزه پس از استقرار نظام مشروطه است.یافته های این پژوهش نشان می دهد که رعایت نکردن دستورالعمل پرداخت مواجب موروثی و تخلفات متعدد در سازوکار سنتی آن از یک سو و هزینه هایی که مادام العمربودن این مواجب به بار می آورد از سوی دیگر باعث شد پس از پیروزی مشروطه، حکومت اصلاحات اساسی در این سازوکار مالی انجام دهد. با وجود اینکه اصلاحات مزبور در راستای جلوگیری از اتلاف منابع مالی دولت انجام گرفت، ورشکستگی مالیه باعث بروز مشکلات فراوان برای دولت و مواجب بگیران شد و اثرات مثبت این اصلاحات را کمرنگ کرد.

این مقاله قصد دارد، یک چهارچوب نظری برای مطالعه دولت در تاریخ اندیشه سیاسی- اجتماعی ایران ارائه کند. مسئله اصلی مقاله تبیین عمده ترین شاخص های جاه طلبی دولت در ایران است. به عبارت دیگر، مقاله قصد دارد نظریه «دولت جاه طلب» را به مثابه رهیافتی بدیل برای تبیین مهم ترین رخدادهای تاریخ اندیشه سیاسی- اجتماعی ایران ارائه کند. داده ها از منابع کتابخانه ای جمع آوری و به روش تاریخی «تحلیل جاه » تجزیه و تحلیل شده است. در روش تاریخی تحلیل جاه، شاخص های جاه طلبی در چند مرحله، بر مبنای مقایسه مداوم ویژگی-های مشترک تعیین می شود. یافته ها نشان می دهد جاه طلبی، به عنوان یک الگوی کهن سیاسی، ویژگی مشترک همه دولت های ایرانی بوده است. جاه یک موقعیت سیاسی- اجتماعی ویژه برای اعمال نفوذ و منفعت جویی است که دولت در ایجاد آن نقش اصلی دارد. در یک نظام سیاسی جاه طلب، قوانین الهی و سیاسی جامعه برای رشد و توسعه جاه تفسیر و تنظیم می شود. به واسطه تنظیم قوانین در راستای رشد جاه طلبی، سال به سال از سهم مقدار درآمد مالیاتی دولت کاسته و بر دارایی های اقلیت جاه طلب افزوده می شود. تا جایی که خزانه دولت تهی می شود و تبعیض، رانت و فساد بروز می کند. دولت جاه طلب انحصارگرا و نشان حلقه (دایره)، نماد انحصارگرایی و جاه طلبی محسوب می شود.عمده ترین شاخص های جاه طلبی دولت عبارتند از: اقتصاد توزیعی، عدالت جویی، انحصارگرایی، حمایت از نیروی کار غیرمولد و اتحاد دین و سیاست. برونداد دولت جاه طلب، تبعیض، رشوه، رانت، فساد و انقلاب است.

ایران از دیرباز به سبب موقعیت سوق الجیشی به عنوان چهارراه عبور گروه ها و اقوام مختلف شناخته شده است. گاه ایران خود مقصد مهاجرت بوده و گاه واسط مهاجرت به مکانی دیگر. گاه مهاجرت خودخواسته بوده و گاه به اجبار سیاسی یا مذهبی. یکی از گروه های قومی ساکن در ایران گرجی ها هستند. تا بحال حضور گرجی ها در ایران به مثابه گروهی اسیر تلقی شده که توسط شاهان صفوی در جنگ با کفار اسیر و به تدریج در دستگاه حکومتی و جامعه ایرانی وارد شدند. در این مقاله به عنوان اقلیت قومی نگریسته می شود که مجبور به مهاجرت از موطن خود به سرزمین مجاور شده اند و از آنجا که مانند مهاجرت اختیاری، حق انتخاب محل مهاجرت را نداشته اند به منظور سازگاری با جامعه جدید و دستیابی به امنیت اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی در محیطی که به آنها به عنوان گروهی اسیر نگریسته می شود، دست به اقداماتی زدند. بر این اساس، مساله این مقاله آن است، سازگاری اجباری گرجی ها در چارچوب جامعه ایرانی عصر صفوی چگونه بود. برآیند داده های موجود بیانگر آن است، نخستین اسرای گرجی با درک این موضوع که در سرزمین جدید به عنوان اسیر و به منظور حفظ جامعه اقلیت خود، به جایگاه سیاسی، اقتصادی و اجتماعی نیاز دارند، با بهره گیری از وضعیت سیاسی دربار و نیاز شاهان صفوی جهت کاهش قدرت اهل قلم و اهل شمشیر، خود را به شاهان صفوی نزدیک کرده و توانستند در ساختار سیاسی قدرت جایگاه محکی بدست آوردند. مهاجران بعدی با کمک شبکه حمایتی مهاجران نخستین توانستند، این زنجیره را محکم کرده و به نوعی امنیت اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی برای ساختارهای جامعه گرجی ایران دست یابند.

در اواخر سده هجدهم و اوایل سده نوزدهم، هنگامی که دولت ایران برای توسعه کشور به قدرتهای اروپایی روی آورد، نفوذ این قدرتها در ایران بیش از پیش فزونی گرفت. یکی از شیوه های معروف این قدرتها برای گسترش نفوذ، حمایت از اقلیت های مذهبی و گسترش فعالیت های میسیونری بود. در حالی که دولت در روابط گسترده با قدرتهای اروپایی، برنامه های اصلاحی نوین و غرب گرایانه ای در پیش گرفته بود، کلیمیان ایران نیز با درک شرایط بین المللی و اوضاع داخلی، گام های مؤثری در جهت تحول حیات اجتماعی و اقتصادی خود برداشتند. حکومت قاجار نیز زیر فشار قدرتهای اروپایی و نهادهای بین المللی هوادار یهودی ها، با تحولات مهمی در زندگی کلیمیان ایران موافقت کرد. این مقاله در پی بررسی این پرسش است که در سال های 1264 تا 1324ق چگونه شرایط زندگی اجتماعی و اقتصادی کلیمیان ایران متحول شد. فرضیه مقاله این است که کلیمیان با کمک نهادهای بین المللی هوادار یهودیها و کشورهای قدرتمند اروپایی، حکومت قاجار را ترغیب کردند تا فرصتهای بیشتری در جهت بهبود حیات اجتماعی و اقتصادی شان در زمینه های مختلف واگذارد.

مقارن شدن گسترش و نفوذ مهرپرستی با ظهور مسیحیت در اروپا موجب نزاع بین آنها گردید و در نهایت، مسیحیت توانست بر میتراپرستی فایق آمده و بسیاری از شعایر آن را به خود گیرد. بر این اساس باید ریشه های مسیحیت را در جهان بینی میتراییسم جستجو کرد. هدف از این پژوهش، بررسی روند تأثیرپذیری مسیحیت از میتراپرستی و شباهت شعایر و باورهای آنها است. پرسش اصلی در این پژوهش: «پیامد های اجتماعی جامعه مسیحی که به واسطه تأثیرپذیری مسیحیت از میتراییسم چگونه است و به چه شکل توانست خودنمایی کند؟» و فرضیه مطروحه: «شباهت هایی که آشکارا نشان از میتراپرستی بر مسیحیت می باشد، تأثیر منطقی مسیحیت از آیین میتراییسم دارد.» می باشد. این پژوهش بر اساس هدف از نوع تحقیقات بنیادی و بر اساس ماهیت و روش از نوع تحقیقات توصیفی-تحلیلی است. چگونگی گردآوری اطلاعات در این پژوهش به روش اسنادی (کتابخانه ای) است که بر اساس آن کلیه منابع و شواهد تاریخی مورد مطالعه و فیش برداری قرار خواهند گرفت. نتایج حاصل بدست آمده، اقتباس شعایر میتراییسم ازجمله حربه های روحانیون مسیحی در جذب سنّت ها و باورهای میترایی و تبدیل آنها به شاخصه های ایمانی آیین مسیحیت بود. این تأثیرات در بسیاری از مبانی مسیحیت همچون غسل تعمید و شام آخر، به وضوح قابل مشاهده است.

در دوران فراز ساسانیان دین زرتشتی در مشروعیت بخشی به نظام ساسانی نقش قابل ملاحظه ای داشت. این مساله در افزایش دامنه تاثیر و بازخوردهای دینی در عرصه های مختلف خود را نشان داد. در این راستا مسایل حقوقی نیز به تبع دیگر حوزه ها تحت الشعاع قرار گرفت. در این اثنا حقوق زنان و بویژه مساله ستواری (قیمومیت) به استناد کتاب ماتیکان هزار دادستان که مهمترین متن حقوقی و قضایی بر جای مانده از این دوره است نیز تحت تاثیر قرار گرفت. جستار حاضر بر اساس روش توصیفی تحلیلی بر آن است تا تاثیر آیین زرتشتی بر مباحث حقوقی زنان بویژه مبحث ستواری و چگونگی تحول در احکام ستوری را مورد واکاوی قرار دهد و در پی پاسخ گویی به این پرسش است که آیین زرتشتی چه تاثیراتی بر مباحث حقوقی زنان به ویژه بر مبحث ستواری داشته است؟ بررسی احکام ستوری نشان می دهد که زنان در ابتدا با قابلیت زایش و در ادامه با شایستگی توانستند به مقام ستواری در خانواده و اجتماع برسند. یافته های پژوهش بیانگر آن است که وضعیت حقوقی زنان ستوار در این عصر با وجود کاستی هایی، موجب بهبود شرایط اجتماعی آنان شد بطوری که زنان توانستند به بهره مندی هایی همچون تن ستواری و سالاری خویش بر خانواده برسند.

تلاش حکومت پهلوی اول برای ایجاد تغییر در جایگاه اجتماعی و فرهنگی زنان در حوزه فردی و اجتماعی، توجه به ورزش زنان را در پی داشت. روزنامه اطلاعات که به عنوان یک ارگان همسو با دولت، نقش قابل توجهی در پیشبرد برنامه های فرهنگی-اجتماعی پهلوی اول داشت، مسأله ورود زنان به حوزه ورزش را نیز به نحو چشمگیری مورد توجه قرار داد و در تمام دوره حکومت پهلوی اول برای ترغیب زنان به ورزش تلاش کرد. این مقاله درصدد است که با روش توصیفی-تحلیلی به این پرسش پاسخ دهد که روزنامه اطلاعات در عصر پهلوی اول به چه نحوی سعی در ترویج ورزش زنان در جامعه سنتی ایران داشت؟ یافته های پژوهش نشان می دهد که روزنامه اطلاعات در دوره رضاشاه، با درج مقالاتی درباره مزیت ورزش برای زنان و گزارش رویدادها و فعالیت های فرهنگی- ورزشی زنان ایران و جهان، نقش قابل توجهی در عمومیت بخشیدن به ورزش زنان در جامعه داشته است. تغییر نگرش جامعه به ورزش زنان، تأکید بر اهمیت ورزش به عنوان عامل اصلی سلامتی، تأکید بر تأثیر فزاینده ورزش بر زیبایی چهره و تناسب اندام، تأکید بر آموزش ورزش از طریق معرفی رشته های ورزشی متناسب و آموزش نحوه انجام آنها از مهمترین محورهای مورد توجه روزنامه در زمینه ورزش زنان بود.

در این پژوهش به روند اقدامات و تحولات بهداشتی و درمانی مناطق کردنشین در دوره پهلوی اول پرداخته شده است. با وجودی که تجربه گ ذار از ط ب س نتی و مواجه ه ب ا مفه ومی متجدد از پزشکی و بهداشت در دوره قاجار رقم خورد، نمودهای عینی این تحول در مناطق کردنشین با تأخیری دو سه دهه ای همراه بود. در دوره جنگ جهانی اول و ورود نیروهای متخاصم به صفحات غربی ایران، نخستین مراکز مدرن پزشکی دائر شدند و در دهه دوم سلطنت رضاشاه، با تأسیس بیمارستان ها و روش های مدرن، مبارزه با بیماری ها ادامه یافت. با توجه به تحولات و دگرگونی های اساسی بهداشت و درمان در دوره مورد مطالعه، این پژوهش بر آن است با تکیه بر اسناد و مدارک منتشر نشده آرشیوی، روزنامه ها و با روش توصیفی – تحلیلی روند تحولات و اقدامات بهداشتی و درمانی مناطق کردنشین را در دوره مورد نظر بررسی نماید. نتایج پژوهش بیانگر دائر شدن تدریجی مراکز درمانی، داروخانه ها و کاربست روش های مدرن برای بیماری های مسری است. با این وجود در دوره مورد مطالعه، طبیبان و داروفروشان سنتی هم به حیات خویش ادامه داده و در شهرهای کوچک و نواحی روستایی، آنها با چالشی جدی مواجه نشدند.

نگرش های فرهنگی سنتی به زیست اجتماعی کودکان در دوره ی مدرن و متأثر از ظهور گفتمان های نوگرا تغییر کرد. در ایران معاصر نیز تحت تأثیر تحولی که انگاره های فرهنگی تجددگرا ایجاد کرد، ضرورت بازاندیشی در نگرشهای فرهنگی حاکم بر زیست اجتماعی کودکان، توجه طیفی از جامعه ی متجدد روبه ظهور را جلب کرد. مراد آنان ارائه ی تعریفی نو از کودکانگی، با رشته ای از مشخصه ها و بایسته های برخاسته از تجدد حق مدار بود. در پژوهش پیش رو کوشش می شود تا سهم روزنامه نگاری زنان در دوره ی رضاشاه، در ایجاد گفتار نوسازی فرهنگی واکاوی شود و عاملیت نقش آنان برای بهبود و ارتقای زیست دختران در قالب بایسته هایی چون شناخت دوره ی بلوغ و مسائل روانی و بهداشتی آنان، سن ازدواج و بسط آگاهی خانواده و جامعه در این زمینه روشن شود. حاصل واکاوی محتوای روزنامه های فوق بیان گر آن است که این نویسندگان کوشیده اند کودکانگی را که در سایه نگرش های فرهنگی سنتی یا متأثر از مصائب اقتصادی و معیشتی به محاق رفته بود، به دختران خردسال بازگردانند. روزنامه نگاری زنان با طرح بایستگی بسط نظام آموزشی و بهداشت کودکان، ایجاد پشتوانه ی قانونی ازدواج آنان بر حفظ کودکانگی پافشاری کرده و کوشید دهلیزی برای جایگزینی تلقی مدرن از کودکی با نگرش سنتی مسلط بر سپهر فرهنگی جامعه ایجاد کند.

سلسله های سیاسی در گذر زمان و در پی تحولات سیاسی-اجتماعی دچار ضعف و رخوت شده و در نهایت در معرض سقوط و انقراض قرار می گیرند. جنبه های دینی و مذهبی نیز نقش تعیین کننده ای در این بین دارد. خلافت عباسی به عنوان یکی از سلسله های سیاسی-دینی پس از پنج قرن و اندی فرمانروایی بر قلمرو وسیعی از جهان اسلام، سرانجام به دست مغولان فروپاشید و بغداد، مرکز خلافت اسلامی پس از کشت و کشتار عظیم توده های مسلمان به دست سپاهیان تحت فرماندهی هولاکو سقوط کرد و دولت یکپارچه اسلامی از هم پاشید و تمدن اسلامی به شدت آسیب دید. بررسی علل و چگونگی سقوط بغداد از زوایای مختلف قابل بررسی است. یکی از این زوایا عوامل تسریع کننده سقوط بغداد است که کمتر به عنوان موضوعی مستقل به آنها پرداخته شده است. از اینرو این مقاله با استناد به منابع، بدرصدد پاسخگویی به این پرسش است که بستر اجتماعی چه تاثیری در تسریع سقوط بغداد داشت؟ داده ها موید آن است که جنگ های فرقه ای، اختلافات درون نهادهای دیوانی، حاکم شدن ناامیدی در جامعه و نبود اتحاد و یکدستی در جامعه آن روز زمینه اجتماعی مناسبی شد تا تهاجم مغولان به پایتخت خلافت عباسی تسهیل شود و اگیزه ای برای دفع این تهاجم در جامعه آن نباشد.