پژوهشنامه تاریخ

میسیونرهای فرانسوی - که به آنها لازاریست گفته می شود – در دوره محمدشاه وارد ایران شدند و با استقرار در شمال غرب ایران، روستای خسروآباد سلماس را مرکز اصلی کارهای خود قرار دادند. با سرمایه گذاری سنگین و برنامه ریزی درازمدت به تأسیس مدرسه تربیت کشیش در خسروآباد اقدام کردند. بعد از حضوری طولانی در دوره مظفرالدین شاه، تمام تلاش را برای تثبیت کامل موقعیت خویش در روستای خسروآباد به کار بردند که در این راستا از حمایت های گسترده نظام السلطنه حاکم آذربایجان، نظرآقا یمین السلطنه، سفیر ایران در پاریس و تعدادی از صاحب منصبان محلی برخوردار بودند. این مقاله چگونگی اقدامات میسیونرهای فرانسوی را برای به دست آوردن مالکیت روستای خسروآباد را تشریح می کند.

آموزش اسلامی با آموختن قرآن آغاز شد پس بدیهی است که آموزش و پرورش اسلامی ارتباط محکمی با مسائل دینی داشته است. پیدایش فرق و مذاهب پس از رحلت رسول خدا (ص) رقابت های مذهبی، سیاسی و اجتماعی را در پی داشت. این مقاله بر آن است تا با استفاده از روش تحقیق تاریخی به چگونگی تأثیرگذاری رقابت های مذهبی و پیدایش فرق و مذاهب و تلاش ارباب مذاهب برای گسترش نفوذ سیاسی اجتماعی در پیدایش مدارس به تبیین موضوع بپردازد. بررسی منابع و مآخذ نشان می دهد، رقابت های مذهبی و سیاسی فرق و مذاهب در پیدایش نخستین مدارس مؤثر بوده است. علما گاه در مقام دفاع اعتقادی و گاه برای افزایش نفوذ همه جانبه با وقف یا صرف اموال شخصی خود یا مؤمنان و یا بهره گرفتن از قدرت سیاسی و پشتیبانی مالی حکومتگران به تأسیس مدارس پرداخته اند.

محدوده سرزمین بختیاری در زمان قاجار گسترش یافت، چنانکه محمدتقی خان چهارلنگ از تیره کنورسی و یکی از اعقاب علیمردان خان بختیاری دهات متعددی را در نواحی فریدن و بربرود خریداری کرد. و مناطق شوشتر و رامهرمز را به تصرف خود درآورد و بدین سان محدوه بختیاری از شمال و جنوب گسترش یافت. محمدتقی خان در سال 1249 هجری قمری سر از فرمان فتحعلی شاه پیچید، ولی در زمان حکمرانی محمدشاه، شاه قاجار موفق به ایجاد نفاق در بین بختیاری ها و توانست این رقیب مهم قاجار را از میان بردارد. سرنگونی محمدتقی خان، موجب انتقال قدرت از چهارلنگ به هفت لنگ گردید، چنانکه در زمان حکمرانی ناصرالدین شاه یکی از سران دورکی (هفت لنگ) به نام حسینقلی خان موفق به سرکوبی رقیبان شد و با حمایت دولت، نفوذ خود را بر سراسر بختیاری گسترش داد و ملقب به ایلخانی گردید. او هم به عنوان رهبر ایل بختیاری و هم به صورت نماینده رسمی دولت در منطقه بختیاری حکمرانی و با برخورداری از بنیه قوی مالی و نیروی جنگی قدرتمند برخاسته از ایل بختیاری، به عنوان یک سردار قدرتمند پا به میدان سیاست گذاشت، اما دیری نپایید که گسترش نفوذ و قدرت این سردار بختیاری، سبب بدبینی و کینه توزی سردمداران قاجار که خود را وارث تاج و تخت می دانستند و به ویژه آنکه نسبت به لرها عداوت قدیمی داشتند گردید. این کینه توزی ها و فتنه ها، سرانجام منجر به صدور حکم قتل حسینقلی خان از طرف ناصرالدین شاه شد که در ماه رجب سال 1299 هجری قمری اتفاق افتاد. خوانین بختیاری در دوره قاجار آزادی عمل در تنوع و میزان مالیات ها داشتند و اقتصاد حکومتشان بر اساس همین مالیاتها و درآمد جاده لینچ بود.

یکی از آرزوهای مشروطه خواهان متجدد در اواخر دوران قاجار، تأسیس بانک ملی بود که از نشانه های ترقی به شمار می رفت، شاید این آرزو به خاطر نقش دو بانک استقراضی و شاهی در غارت منابع کشور بوده است و شاید هم به خاطر مدرنیزه کردن کشور. طرح تأسیس بانک ملی در اوایل تشکیل مجلس اولِ مشروطه ارائه شد. لیکن عدم همکاری درباریان و شاه و برخی از وزرا با پیشنهاد تاسیس بانک ملی و عدم همیاری در خرید سهام از سوی متمولان، امکان عملی تحقق آرزوی مجلسیان را تدریجاً به یأس مبدل ساخت، به ویژه دشمنی و مخالفت های دو کشور روس و انگلیس درباره تاسیس یک بانک ایرانی در حد بسیار موثری در شکست طرح نمایندگان مجلس نقش داشت و نهایتاً هم کودتای محمد علی شاه و تعطیلی مجلس، تاسیس بانک ملی را به تعویق انداخت. شروع بانکداری در ایران به حدود 120 سال قبل باز می گردد یعنی حکومت ناصرالدین شاه قاجار. در ابتدا شاهان قاجار که درک درستی از نقش بانک در اقتصاد و جامعه نداشتند امتیاز تأسیس بانک را تقدیم اتباع روس و انگلیس کردند. حتی حق چاپ اسکناس در این دوره در اختیار یک بانک انگلیسی بود. مقاله حاضر به بررسی اوضاع مالی دولت ایران در چهل سال آخر دوره قاجار و نقش بانک های خارجی در بهره برداری از این اوضاع می پردازد و سپس روند شکل گیری نظام بانکی ایران را که منجر به تاسیس بانک ملی در سال 1307هجری شمسی شد، بررسی می کند.

یکی از سنت های تاریخ نگاری ایران، نگارش کتاب هایی درباره زندگانی پادشاهانی است که دوران زمامداری ایشان با تحولات بسیار اثرگذاری همراه بوده است. یکی از این دست کتابها-که به صورت نسخه خطی می باشد- توسط «اسماعیل حسینی مرعشی تبریزی» معروف به میرملایم بیگ از نویسندگان دوران شاه صفی و شاه عباس دوم صفوی نگاشته شده است و آن را می توان «عالم آرای شاه تهماسب» نام نهاد. نویسنده در این کتاب با هدف شرح وقایع دوره زمامداری شاه تهماسب اول صفوی (۹۸۴-۹۳۰) به تالیف رخدادهای واقعه از سال ۹۳۰ تا ۹۸۱ ق و به صورتی داستان گونه همراه با گزارش های تاریخی پرداخته است. از آنجا که نسخه مذکور آگاهی های بسیارسودمندی از اوضاع سیاسی و نظامی عهد شاه تهماسب در اختیار می گذارد و افزون بر آن اطلاعات مفیدی از منظر اجتماعی و فرهنگی درباره احوالات عامه مردم، آن هم با زبانی روان و نثری سهل الوصول ارائه می دهد، لذا در این مقاله به معرفی آن پرداخته شده است. این مقاله با هدف معرفی و بررسی ویژگی های متعدد و درخور این کتاب –که کمترین بدان توجه شده است- می کوشد در حد اجمال و با دسته بندی و تبیین خصوصیات اصلی و برجسته این نسخه، اهمیت و ارزش نسخه مذکور را یادآور شود.

پس از صدور فرمان مشروطه توسط مظفرالدین شاه و تأسیس مجلس، اگرچه ایران در شمار کشورهای مشروطه درآمد؛ اما دعوای بین مشروطه خواهان و مستبدان پایان نیافت. با روی کارآمدن محمدعلی شاه و تشکیل مجلس، رویارویی این دو گروه شدت گرفت و به سرکوب مشروطه و تعطیلی مجلس منجر شد. در این نوشتار سعی شده است نقش انجمن های رادیکال در انحلال مجلس اول تبیین شود. می توان گفت سقوط مجلس اول حاصل تلاش در حفظ قدرت، از جانب گروه مشروطه خواه از یک سو و شاه و حامیان آن از سوی دیگر بود. در این میان انجمن های رادیکال زمینه را برای اهداف محمدعلی شاه فراهم نمودند و به طور ناخواسته به شاه خوش خدمتی نمودند؛ چرا که او با بهانه قراردادن رفتار انجمن های رادیکال به حذف موقتی مجلس اقدام نمود.

پیدایش هنرهای تزئینی و معماری عصر تیموری، معلول عواملی چند می باشد که از مهمترین آنها می توان به این موارد اشاره کرد. تأثیرپذیری تیموریان از فرهنگ ایرانی، انتقال هنرمندان و فرهیختگان ایرانی و سایر بلاد توسط تیمور به سمرقند و نقش آفرینی آنها، مرکزیت یافتن هرات در عصر جانشینان تیمور و حمایت های بی شائبه آنها از ارباب فضیلت، ارتباط مکتب هنری هرات با سایر مکاتب هنری این دوره و تأثیرپذیری آن از ویژگی های هنر چینی در زمینه های گوناگون. این عوامل موجب چنان تحولی در هنر و معماری این دوره گردید که از آن به عنوان یک نوع رنسانس یاد شده و محصول مشترک تمام کسانی است که در قلمرو تیموریان می زیسته اند. میراث فرهنگی و هنری تیموریان افق های جدیدی را فراروی دولت های گوناگون از جمله دولت گورکانی هند، شیبانیان ماوراءالنهر، ترکان عثمانی و مخصوصاً صفویه گشود که آن را تداوم بخشیدند و به شهرتی جهانی رساندند. نوشتار حاضر، بر آن است تا با اتکاء بر منابع و مآخذ موجود، زمینه های پیدایش مکتب یادشده و نحوه انتقال آن به عصر صفوی و میزان تعاملات فرهنگی و هنری دو عصر تیموری و صفوی را بررسی نماید.

امروزه ارتباط میان علوم مختلف به گونه ای جدی است که نمی توان بررسی و تحلیل مبحثی در یک زمینه علمی را بدون درنظرداشتن مطالعات سایر علوم امکانپذیر دانست. مطالعات زمین شناسی و تاریخ هم از این مقوله بیرون نیست و می توان پیوند زمان و مکان را در آن مشاهده کرد. به گونه ای که نمی توان در روند بروز تحولات تاریخی، از تأثیرات مهم طبیعت و ناهمواری های خاک و زمین غفلت نمود. در این پژوهش، ضمن بررسی این تأثیرات حیاتی، به یک بنای مهم تاریخی به نام قلعه آرتاگوانا که میراث از طبیعت کوهستان و تحولات تاریخی دارد و ارتباط مذکور، کاملاً در آن دیده می شود، می پردازیم. قلعه کوه یا همان آرتاگوانا، میراث با شکوه طبیعی– انسانی به یادگارمانده از اعصار باستان و عهد هخامنشیان است که در منطقه تاریخی قهستان در جنوب خراسان، روزگار درازی را در استواری و جبروت سپری کرده است. این قلعه در قرون نخستین اسلامی، به عنوان یکی از مهمترین پناهگاه ها و مراکز تبلیغی زرتشتیان و سپس در قرون بعد، از مراکز مهم فعالیت اسماعیلیان ایران درجنوب ولایت خراسان به شمار می رفت. تا جایی که تألیف آثاری در آن همچون اخلاق ناصری توسط خواجه نصیر طوسی حکایت از اهمیت در خور توجه آن می کند. آنچه این بنا را به عنوان یکی از مراکز قابل توصیه جهت جذب توریسم، شاخص می سازد، چشم انداز و موقعیت طبیعی این قلعه از یک سو و از دیگر سو، ابنیه و آثار به جای مانده معماری اعم از فضاهای یک طبقه یا دوطبقه و تعبیه سنگرها، آب انبار، اصطبل و دیواره های آن است. سه امتیاز اساسی قلعه مذکور عبارتند از: سابقه باستانی و تاریخی این بنا به عنوان یک مرکز مؤثر در تحولات سیاسی و فکری سرزمین خراسان و قابل قیاس با قلعه الموت؛ موقعیت زیبای طبیعی این مکان با فضایی تسطیح شده در بالای کوهی به ارتفاع بیش از پانصدمتر؛ ابنیه معماری به جای مانده از این قلعه که حاکی از رونق آن در ادوار مختلف داشته است.