راضیه فرستاده

خراسان بزرگ از دیرباز مورد توجه شیعیان، سادات و علویان قرار داشت و شمار زیادی از آنان در مناطق شمال شرقی ایران سکونت یافته بودند. وجود بارگاه مطهر امام رضا(ع) و انتساب بارگاهی در مزار شریف به امام علی(ع) از دلایل مهاجرت شیعیان به خراسان و درنتیجه افزایش روز افزون جمعیت شیعیان در آنجا بود. پژوهش حاضر درصدد است به شیوه توصیفی تحلیلی و بر مبنای مطالعات کتابخانه ای به این سوال اصلی پاسخ دهد که وضعیت اقتصادی شیعیان خراسان در عصر حکومت تیموریان چگونه بود؟ یافته های این پژوهش نشان می دهد که خراسان بزرگ در دوره ی حکومت تیمور و جانشینانش، همواره از اهمیت بالایی به ویژه ار لحاظ اقتصادی برخوردار بوده است. مرکزیت یافتن هرات و قرار گرفتن شهرهای مهم خراسان در نزدیکی سمرقند پایتخت تیمور بر این اهمیت می افزود. به طور کلی، تیموریان با شیعیان و سادات به خوبی رفتار می کردند. بدین ترتیب زمینه برای ارتقاء جایگاه آنان در رسیدن به مناصب و مقامات بالا، کسب قدرت و افزایش ثروت فراهم شد و درنتیجه موجب گسترش رفاه نسبی در مناطق شیعه نشین گشت.

تیمورگورکانی و فرزندانش به آبادانی شهرها اهمیت می دادند و به خلق آثار ماندگار و باشکوه بسیاری  پرداختند. در حالی که توجه تیموریان به عمران برخی از شهرها نسبتاً خوب بود، اما در نواحی دیگر به اندازه کافی در این خصوص رسیدگی نمی شد. پس از مرگ تیمور، تاخت و تازهای امیرزاده گان و ترکان قراقویونلو و آق قویونلو ثبات سیاسی را در ایران از بین برد. دستگاه تیموری که به دور از ظلم و ستم نبودند آثار مخربی بر زندگی اجتماعی مردم بویژه در سرزمین خراسان بر جای گذاردند. اما در اوقات آرام و به دور از نبرد، برخی از مناطق کوچک، مانند تربت جام در خراسان، مورد توجه خاص تیموریان قرار گرفت و از رشد اقتصادی خوبی برخوردار گشت و اوضاع اجتماعی این منطقه نیز تا حدودی بهتر شد. ولی در مقابل، شهر نیشابور که از تربت جام بزرگتر و معروف تر بود، کمتر مورد توجه امرای تیموری قرار گرفت. بنابراین رشد اقتصادی و اجتماعی نیشابور، به خصوص با وقوع دو زلزله، نسبت به پیشرفت اقتصادی و وضعیت اجتماعی تربت جام، نامناسب تر بود. آثار عدم وجود ثبات سیاسی پس از مرگ تیمور، ظلم امرا بر رعایا، اقدامات عام المنفعه تیموریان و توانمندی ها و ویژگی های جغرافیای منطقه ای در وضعیت اقتصادی و اجتماعی دو شهر نیشابور و تربت جام در قرون نهم و دهم قمری، از دلایل بررسی تطبیقی این دو ناحیه به حساب می آیند. در این تحقیق، سعی شده است که از روش تاریخی و همچنین در بخش آثار تاریخی به جای مانده از دوره تیموریان، از روش میدانی استفاده شود.