مطالعات ادبی متون اسلامی

دعا، تبلور استمداد از سرچشمه فیض و پاسخ به یکی از اساسی ترین نیاز های متعالی بشر است و هر انسانی فارغ از کیش و آیینی خاص و به فراخور شخصیت و رویکردهای فکری خود به آن تمسک می جوید. سابقه دعا در ادب عربی و فرهنگ اسلامی؛ بویژه در سیره پیامبر اکرم صلوات الله و سلامه علیه و ائمّه اطهار علیهم السلام و نقش آن در توجه دادن مردم به حقیقت مینوی((Numinous) ، به پیدایش نصوصی ادبی و متمایز دعا انجامید. در این جستار با بررسی توصیفی تحلیلی پیشینه و ویژگی های ادب دعایی معلوم شده که گفتار دعایی دارای سابقه ای دیرین در فرهنگ عربی است و همچون دیگر انواع ادب عربی از قبیل فخر و غزل و اعتذار آراسته به قاعده کاهی و قاعده افزایی های ادبی است ولی در متون ادب اسلامی،غلبه گفتمان توحیدی، واچ آرایی های معنا دار، کاربست فراوان توازن های آوا آغرین، بویژه توازن نحوی از ویژگی های برجسته ادب دعایی است.

وجود ارتباط بین تمامی واژگان قرآن کریم امری انکار ناپذیر است. از عصر نزول قرآن تا به حال مسلمانان در صدد تفسیر این کلام الهی و فهم معجزه جاودانه پیامبر اکرم بوده اند تا مسیر سعادت را به سلامت طی نمایند و در این راستا از مباحثی چون تناسب، سیاق و قرائن موجود در کلام استفاده کرده اند. حکمت آمیز بودن وجود کلمات و عبارات یکی از موضوعاتی است که از دیرباز مورد توجه قرآن پژوهان بوده است. از طرفی نیاز روزافزون جامعه اسلامی به درک و فهم عمیق و نیز موشکافی کلمات و عبارات قرآنی ضرورت بررسی دقیق واژه های قرآنی را دو چندان می کند. صفات مذکور در پایان آیات نیز از این اصل پیروی می کنند. بررسی ارتباط صفات پایان آیات با محتوای آنها در داستان حضرت موسی (ع) در سوره شعراء موضوع اصلی این تحقیق است که به روش توصیفی – تحلیلی تدوین شده است. از یافته های این پژوهش استنباط می شود که ارتباط و تناسب صفات پایانی با آیات ممکن است به چند صورت بروز یافته باشد که عبارتند از: ارتباط با واژه پیشین، هماهنگی با محتوای همان آیه، تناسب و ارتباط با آیه قبل و بعد، پیوند با محتوای چند آیه با محتوای کلی سوره. در ارتباط صفات با محتوای خود آیه ممکن است پیوند با صدر، میانه و یا ذیل آیه باشد.</span>

استفهام از مهم ترین اسالیب طلب در قرآن و از مباحث علم معانی در بلاغت بوده و همواره در تفاسیر به ویژه تفسیر الکشاف به ساختار لفظی و مفهومی آن پرداخته شده است. حرف همزه اساس اسلوب استفهام و بیشترین تکرار را در قرآن دارد. زمخشری در تفسیر خود به استفهام حقیقی و مجازی اشاره داشته و فراتر از پیشینیان خود برای «همزه»، معانی بلاغی در نظر گرفته که بالغ بر شانزده مورد می باشد که جز در موارد اندکی برای آنها شاخصی تعریف نکرده است. علاوه بر معنای یک وجهی همزه استفهام، معانی دو و یا چند وجهی نیز گفته شده است. زمخشری از ترکیب همزه با حرف نفی گاهی معنای تقریر و گاهی معنای تحقق یافتن را اراده کرده است. زمخشری به تقدیر همزه قبل از هل و ترکیب «ألا» ی تنبیه از همزه استفهام وحرف نفی «لا» نیز اشاره دارد، و حرف (همزه) را عامل استفهام در دیگر ادوات استفهام به شمار آورده که همواره در تقدیر است. بیشترین نوع کاربرد استفهام از نظر زمخشری انکار، سپس تقریر و در مرتبه بعد تعجب است که در قرآن به کار رفته است. در باب تمامیت تصدیر حرف (همزه) نیز زمخشری از اولین کسانی است که با رای سیبویه و جمهور علما مخالفت کرده است. همچنین زمخشری از حذف و ذکر و تخفیف و اشباع همزه در اختلاف قراءتها در تفسیر بلاغی خود بهره برده. و در خصوص حرف (أم) متصله و یا منقطعه معتقد است که جمله دلالت بر (همزه) محذوف دارد.

ترادف از جمله پدیده های مهم زبانی است که از دیرباز نظرات مختلفی در باره آن وجود داشته است. زبان شناسان متأخر، علت این اختلاف را عدم تعریف دقیق و جامع از این مسئله دانسته اند و پس از بیان تعریف ترادف، ترادف کامل را انکارنموده ,و یا تحت شرایط سختی آن را می پذیرند.آنان رابطه اشتراک و افتراق واژه ها را مطرح کردند و در این خصوص ، به نظریه ترادف سیاقی وجزئی رسیدند، ولی در باره تک تک واژه ها پژوهشی مستند ارائه نکردند. بافت و سیاق به عنوان مبنای اصلی ساخت کلام، نقش عمده ای در فهم مراد متکلم دارد و کشف آن مبتنی بر در نظر گرفتن قرائن کلام است و در مواردی تنها راه رسیدن به دلالت الفاظ بر معانی است. ولی با وجود مطالعات و تحقیقات زیاد در زمینه فهم واژگان مترادف قرآن، این روش کمتر مورد توجه قرار گرفته است. قرآن پژوهان هر چند ترادف واژه های قرآن را بررسی کردند و کتابهای ترادف در قرآن را نوشتند ،ولی بیشتر سعی شان را بر لغت گذاشته و در آثارشان به نقش اساسی قراین آیات در تعیین مراتب ترادف اشاره نکرده اند. این پژوهش، ضمن بررسی لغوی واژه های قران، براساس قراین درون متنی و برون متنی موجود درآیات قرآن ،نوع ترادف جزئی،سیاقی و کامل آنها را، مشخص کرده و توسعه واژگان مترادف را که برگرفته از متن قرآن است بررسی می کند. از جمله دستاوردهای این روش پیدایش شبکه معنایی واژه های مترادف قرآن و زایش مترادف های جدید در بستر آیات است.

شعر در نزد قدما اهمیت فراوانی داشته است؛ چنان که بدان حلّه می گفته اند. تار و پود این حلّه از عناصری تشکیل یافته که موسیقی از مهم ترین آن هاست و با دیگر عناصر شعری، پیوندی تنگاتنگ دارد. اگر موسیقی شعر با موضوع تناسب داشته باشد، نقش بسزایی در تأثیرگذاری شعر، انتقال معنا و عاطفه نهفته در آن دارد. ابن عرندس از شعرای نامور شیعه در مدح، منقبت و سوگ ائمه اطهار به ویژه امام حسین قصائد فراوانی سروده است. از مشهورترین قصاید وی در این زمینه، رائیه ای است که در آن به مدح ائمه اطهار و به ویژه رثای امام حسین می پردازد. از مهمترین نتایج مقاله می توان به این موارد اشاره کرد: ابن عرندس برای انتقال بخشی از عواطف و معانی مورد نظر خود به تکرار برخی از حروف و کلمات دست زده است. بحر طویل نیز به دلیل هجاهای فراوان و طولانی خود با عواطف و احساسات غمین شاعر همخوانی دارد. حرف رویّ «راء» مضموم، به قصیده شکل ملایمی بخشیده و شاعر با بهره گیری از صنایعی چون طباق و ایهام، علاوه بر ایجاد وحدت در شعر، موسیقی ابیات را دوچندان نموده است. مقاله حاضر با روش توصیفی - تحلیلی به بررسی فضایی موسیقایی این قصیده می پردازد تا مشخص شود که شاعر تا چه اندازه توانسته است از عناصر موسیقایی در جهت انتقال معانی مورد نظر خود بهره گیرد.

زبان بدن از جمله مهمترین ابزار ارتباطی جامعه بشری می باشد که درگستره علوم مختلفی از قبیل تعلیم وتربیت، روانشناسی، علوم نظامی، روابط دیپلماتیک وادبیات قرار دارد؛ نقش زبان بدن در بستر متون ادبی جهت کشف مقاصد وداده های مفهومی وآرایه های ادبی که به صورت زبان بدن مجسم شده است؛ قابل توجه می باشد. این پژوهش، موضوع زبان بدن چشم در نهج البلاغه را از نظر دلالت های مفهومی و بلاغی مورد بررسی قرار می دهد. کتاب نهج البلاغه مملواز صنایع ادبی و لطافت های کلامی است.هدف از نگارش این مقاله بیان زاویه ای از زوایای شاهکارهای ادبی در ترکیب های زبان بدن با محوریت چشم در نهج البلاغه می باشد. زیرا که چشم یکی از اعضای پرکاربرد بدن در انتقال مفاهیم به دیگران به شمار می رود. روش پژوهش در مقاله پیش رو براساس روش مطالعه ی کتابخانه ای می باشد.با ژرف نگری در ترکیب های زبان بدن در نهج البلاغه و بررسی بلاغی و مفهومی آنها می توان به مفاهیم نغزی از چشم، دست یافت. یافته های این پژوهش حکایت از آن دارد که امام علی علی ہ السَّلام در ترکیب های نهج البلاغه از زبان بدن به ویژه واژه «چشم» بیشترین بهره را برده است. از دلالت های مفهومی وبلاغی چشم به کار رفته در کلام امام علیعلی ہ السَّلام به ترتیب می توان به گذاره های ترس، حقارت، آمادگی جهت رویارویی با دشمن، خشوع الهی، عشق، حیرت و سرگشتگی، آگاهی، موقعیت تلخ و قدرت نفوذ در دلها، استعاره، مجاز، تشبیه، تشخیص، اقتباس وسجع اشاره نمود.

بینا متنیت در اشعار شعرای مقاومت فلسطین همواره به عنوانبه ابزار مهم در تبیین و تأثیرگذاری روحیه مقاومت وپایداری نمودی بارز داشته است.در این میان محمد قیسی شاعر مقاومت فلسطینی که خود از رنج بردگان آوارگی و اشغال سرزمین فلسطین است از فن بینامتنیت از کتب مقدس قرآن تورات وانجیل بسیار بهره جسته است که سهم قرآن کریم از همه بیشتر است و مهارت خاصی در این مهارت داشته است. در این بررسی مشخص گردید عمدتاً وی با استفاده از فن های تضاد یا تغییر مفهوم از آیات در راستای واقعیت بخشی متناسبباتجربه شعری استفاده کرده وتوانسته موفقیت خوبی در تعبیر شعری کارآمد وتاثیر گذار به دست آورد و همین امر بر غنای حماسی و ملموس پایداری شعر وی افزوده است. در این بررسی مشخص گردید عمدتاً وی با استفاده از فن های تضاد یا تغییر مفهوم از آیات در راستای واقعیت بخشی متناسبباتجربه شعری استفاده کرده وتوانسته موفقیت خوبی در تعبیر شعری کارآمد وتاثیر گذار به دست آورد و همین امر بر غنای حماسی و ملموس پایداری شعر وی افزوده است. این بررسی به روش کتابخانه ایو با رویکرد وصفی-تحلیلی تدوین گردیده است.