مطالعات ادبی متون اسلامی

نشانه شناسی به عنوان یک روش تحلیلی جدید بین رشته ای، اولین بار توسط بزرگان این علم ، سوسور و پرس مطرح شد. نشانه شناسی یا سیمیولوژی متون ادبی ، یکی از شاخه های نشانه شناسی است که به بررسی و تحلیل متون ادبی می پردازد و البته متن قرآن که سرآمد متون ادبی است؛ از این قاعده مستثنی نیست و به وسیله این روش پژوهشی می توان از طریق نمادها و نشانه ها به بررسی و تحلیل این متن پرداخت. نشانه شناسی که ریشه در آثار فلاسفه یونان ، مانند افلاطون دارد، در قرن بیستم به عنوان یک دانش مستقل پدید آمد و مشابه دانش هایی چون هرمنوتیک، معرفت شناسی ومعناشناسی و ...است .در این پژوهش برآن شده ایم تا واژه "النار" را که در قرآن کریم از واژه های بسیار مکرر قرآن می باشد از منظر نشانه شناسی مورد تحلیل و بررسی قرار دهیم. روش پژوهش در این مقاله همانند اکثر مقالات علوم انسانی به صورت کیفی (توصیفی کتابخانه ای مبتنی بر تحلیل داده ها) می باشد. در این پژوهش ابتدا واژه النار تفسیر شده و به جایگاه آن در در ادیان مختلف پرداخته شده است و سپس جایگاه آن در قرآن مورد بررسی قرار گرفته است.و از طریق تشبیه و استعاره و سایر نشانه ها سعی بر آن شده تا لایه های پنهان معنایی واژه "النار" آشکار شود. کلید واژه: نشانه شناسی، سیمیایی، النار، قرآن

صحیفه سجادیه، درعین حالی که دارای متنی طولانی است، هیچگونه اختلال و تناقضی در آن راه ندارد و برخوردار از نظم و تألیفی بدیع همراه با فصاحت و بلاغت عالی و بدور از پراکندگی ساختاری و محتوایی است. صحیفه در حوزه لفظ و معنی تاثیرات فراوانی از متون روایی پیشین پذیرفته است، چنان که می توان گفت کلام حضرات معصومین (ع) در پیش از امام سجاد(ع) لفظاً و معناً، دستمایه سخن آن حضرت در بسیاری از دعاها بوده است. بر این اساس باید گفت که صحیفه از نظر بینامتنی، کتابی بسیار مهم و شاخص است. دو نوع بینامتنی: آشکار تعمدی و بینامتنی ضمنی که در تقسیم بندی ژرار ژنت مطرح شده است، وجه بارز تاثیر پذیری در این کتاب شریف است. در این پژوهش، همین امر که سخنان امام سجاد (ع) از حیث متن و معنا و شیوه گفتمان، متاثر از سخنان حضرات معصومین (ع) در پیش از خود می باشد، مورد بررسی قرار گرفته است.

در اوایل قرن بیستم با ظهور مکتب جدیدی به نام «فرمالیسم»، تحول عظیمی در شیوه نقد ادبی به وجود آمد. فرمالیست ها بر خلاف شیوه های رایج نقد ادبی، فرم را مبنای تحلیل خود قرار دادند. آ وجود می آید. خطبه فدکیّه حضرت زهرا (س) که اعتراض شدیدی است علیه انحرافاتی که پس از رحلت پیامبر (ص) در دین به وجود آمد، به دلیل برخورداری از انواع شگردهای ادبی، از متونی است که شایسته چنین نقدی است. در این پژوهش برآنیم با روش توصیفی- تحلیلی، به بررسی زیباشناسی خطبه مذکور بر اساس نقد فرمالیستی بپردازیم. هدف از این پژوهش خوانش شگردهای ادبی این خطبه و میزان تأثیرگذاری آنها بر القای معانی به مخاطب می باشد. یافته ها نشان می دهد حضرت فاطمه (س) با اهمیّت دادن به شکل توانسته، سخنانی زیبا و اثرگذار با فرمی جذّاب بر زبان جاری نماید. وی با استفاده هنرمندانه از انواع شگردهای ادبی به ویژه آشنایی زدایی، مخاطب را وادار کرده برای درک سخنِ وی، به تعمّق و تفکّر بپردازد. حضرت (س) همچنین با استناد به آیات قرآن و استفاده از انواع روابط بینامتنی، ضمن تقدّس بخشیدن به کلام خویش، تلاش کرده به مخاطبین تفهیم کند آنچه که می گوید دقیقاً منطبق با کلام الهی است. فرم ظاهری خطبه و تمام شگردهای ادبی آن، به طور کامل در خدمت معنا و هماهنگ با محتوای مدّ نظر خطیب قرار دارد.

در قرآن کریم گاه با آیاتی مواجه می شویم، که در الفاظ با آیات دیگر مشابه هستند؛ اما این به معنای یک سانی معنا نیست و هر آیه برای ارائه ی مفهومی خاص و جدا از آیه مشابه خود، نزول یافته و محتوای آن تکراری و بدون هدف نیست؛ اما در تفاسیر با نوعی یک نواختی در مفهوم ارائه شده از این آیات روبرو هستیم، زیرا عمدتاً نقشِ شناختیِ حروف، که در کشف تفاوت معنایی این گونه آیات اهمیت به سزایی دارند، نادیده انگاشته شده، پژوهش حاضر، نقد و بررسی تطبیقی کاربرد شناختی حروف جر در آیات شبیه به هم را مورد مطالعه قرار داده و با روش توصیفی-تحلیلی تلاش کرده، طی راهکارها و مؤلفه هایی با تکیه بر شواهد قرآنی چند حوزه از اختلاف های موجود در معنای آیات متشابه که در ساختار حروف جر نمایانند، مورد نقد و بررسی قرار دهد، از جمله این راهکارها تغییر بافتی، توصیف بافتی، تحدید، گسترش معنایی و... است، که هریک به گونه ای باعث کشف معنای حروف در آیات متشابه شده است؛ بنابراین با تمرکز بر روی این راهکارها می توان به کشف تفاوت هایی معنایی حروف در آیات متشابه نائل شد و چنین نتیجه گرفت که هر آیه معنای انحصاری خودش را دارد؛ زیرا حروف مستعمل و نحوه ی استقرارشان در بافت آیات مفهوم سازی خاصی را می طلبد، پس نمی توان تفسیری یکسان از این گونه آیات ارائه داد، در این نوشتار ضمن پرداختن به این امور، تفسیر دقیق تری از آیات متشابه لفظی ارائه شده است.

دانشمندان اسلامی از دیرباز ، درصدد کشف راه ها و روش های متعدد فهم حدیث ، که یکی از منابع اصیل فکر و عمل اسلامی می باشد، بوده اند. از جمله این روش ها ، دقت در فروق اللغ ات در متن حدیث است. یکی از منابع گرانسنگ حدیثی، نهج البلاغه می باشد. برای فهم بهتر احادیث این کتاب ارزشمند بایستی پیش از هر اقدامی به بیان معانی دقیق واژگان نهج البلاغه و بررسی کلمات متقارب المعنی با این واژگان و بیان اختلاف معانی آنها با یکدیگر پرداخت تا در سایه آن بتوان از لطایف ادبی و فصحات کلام امام علی (ع)در گزینش الفاظ مناسب در نهج البلاغه پرده برداشت. در میان الفاظ نهج البلاغه، واژگانی وجود دارد که ارتباط معنایی و تقارب معنایی با واژه توبه دارند، اگر چه بین آنها تفاوتهای خردی می باشد به گونه ای که در بسیاری موارد، چونان واژگان مترادف و هم معنا، به نظر می آید. در این مقاله که به روش توصیفی - تحلیلی انجام شده است ، به بررسی تفاوت های معانی این واژگان متقارب المعنی و نحوه ی استفاده امام علی (ع) از هر یک از این کلمات در نهج البلاغه خواهیم پرداخت. بدیهی است که بررسی واژگان متقارب المعنی با این واژه و ذکر جنبه های اختلاف معنایی آنها راه را برای فهم صحیح حدیث(فهم فضیلت سخنوری و شگفتی ها کلام امام علی(ع) در نهج البلاغه) هموار می سازد.

ساختار هر واژه متشکل از تعدادی آواست که با همنشینی مجموعه ساختار آوایی واژه را رقم زده اند. از نگاه نشانه شناختی آواها عناصر بی مفهوم و بی ارتباط با معنا نیستند بلکه متغیرهایی هستند که با مدلول های معنایی جهت ایجاد سطوح مختلف معنایی و تصویر سازی ذهنی برای مخاطب از حالات و صفات گوینده در ارتباط اند. امروزه این ویژگی را فنوسمانتیک می نامند. بر همین اساس وقتی از این زاویه به قرآن به عنوان قسمی از معماری سخن نگریسته می شود، متغیر های آوایی مجموعه ی به هم پیوسته و نامحدودی از نشانه ها را ایجاد کرده اند که در ورای آن ها اقیانوسی از معانی ظریف و باریک نهفته است. این ویژگی را می توان در سه حیطه الفاظ، آیه و مجموعه ای از آیات مورد توجه قرار داد. این مقاله با عنوان تناسب آوایی- محتوایی(فنوسمانتیک) در قرآن با روش استقرایی و مطالعه کتابخانه ای درصدد است تا اولا به قاعده ای برای این جنبه از اعجاز پرداخته و ثانیا جهت روشن شدن ابعاد آن به بیان نمونه هایی از سوره واقعه بر اساس این علم بپردازد. در این مقاله تناسب آوایی-محتوایی در قرآن به سه دسته تناسب در واژه، تناسب در آیه و تناسب در آیات با سیاق معنایی یکسان تقسیم شده است. سپس برای بدست آوردن هر کدام از این روابط قاعده ای بیان شده است. نتایج حاصل از تحقیق نشان خواهد داد قرآن کریم به سبک ریتمیک سرشار از موسیقى متناسب با معانى ممتاز است، بى آن که ریتم بر معنا و یا معنا بر ریتم غلبه یابد.

یکی از رویکردهای زیبای بلاغت سخنان امام علی(ع) در نهج البلاغه ایجاز است که غیر از جایگاه بلاغی آن در زیبایی لفظی و برونی تعابیر امام(ع)نقش مهمی هم در جذابیت معانی سخنان ایشان ایفا می کند. در آثار بلاغی گذشتگان ایجاز بر دو نوع قصر و حذف تقسیم شده است که برای نوع حذف آن اهداف و دلایلی در کلام عنوان می کنند که اختصار، بزرگداشت مقام مخاطب، مبالغه، رعایت موسیقی و سجع کلام از جمله این دلایل است. در نهج البلاغه هر دو نوع ایجاز بکار رفته و امام علی (ع) با تسلط بی نظیر خود بر فنون سخنوری، معانی عمیق و گسترده را با واژگانی اندک ارائه نموده، بطوری که نه تنها خللی در ظاهر عبارات بوجود نیامده، بلکه آنها را زیباتر و بلیغ تر کرده است. این در حالی است که ادبیات و بلاغت هدف اصلی امام(ع)نبوده و ایشان غالب این سخنان را بدون آمادگی قبلی و فی البداهه ایراد فرمودند. در جستار پیش رو نمونه های متعددی از انواع ایجاز در سخنان امام علی (ع) ذکر شده و بُعد زیبایی شناختی آنها مورد بررسی قرار گرفته است.