پژوهشنامه تاریخ تمدن اسلامی

این پژوهش با بهر ه گیری از روش مطالعات تاریخی و تطبیقی، به گسترش اسلام در جهان مالایی به خصوص در مجمع الجزایر اندونزی و تأثیر فرهنگ بومی بر تکوین فرهنگ و ادبیات مالایی پرداخته است. جهان مالایی پیش از ورود اسلام به شدت تحت تأثیر فرهنگ و ادیان هندویی و بودایی بود. از آمیزش این ادیان با آداب و رسوم بومی، فرهنگ و تمدن ویژه ای را در این مناطق پدیدار شد. پس از ورود اسلام، بومیان منطقه، در کنار وفاداری به باورها و آداب پیشین، اسلام را نیز پذیرفتند. به این ترتیب زمینه تأثیر فرهنگ بومی بر تکوین فرهنگ و ادبیات اسلامی در این منطقه فراهم شد. در این فرآیند، شماری از سلطنت های هندی با پذیرش اسلام به بقای خود در دوره اسلامی ادامه دادند. همچنین نظام تعلیم و تربیت و ادبیات دوره پیشا اسلامی در دوره اسلامی بسیار تأثیر گذاشت.

پس از شکل گیری حکومت سلاطین دهلی، تحولات گوناگون در جنبه های مختلف حیات سیاسی، اجتماعی و فرهنگی هند شکل گرفت. از جمله این تحولات، رسمیت یافتن زبان فارسی در دربار سلاطین دهلی و نگارش آثار ادبی و تاریخی متعدد به زبان فارسی بود. تاریخنگاری رسمی مسلمانان در هند به زبان فارسی با نگارش تاج المآثر در اوایل سده هفتم هجری آغاز شد و با نگارش آثاری چون طبقات ناصری، تاریخ و فیروزشاهی برنی رونق یافت. در این دوره آثار منظوم متعددی نیز به زبان فارسی به توسط برخی از شاعران چون امیر خسرو دهلوی و عصامی به نگارش در آمد که از مهم ترین منابع پژوهش درباره تاریخ سلاطین دهلی (در سده هفتم و هشتم هجری)، به شمار می روند. در نوشتار پیش رو به معرفی این آثار و جایگاه آنها به عنوان منبع تاریخی در دوره سلاطین دهلی پرداخته شده است.

یکی از مهم ترین کتاب های فارسی درباره تاریخ سلسله بهمنیان و عادل شاهیان تذکره الملوک، نوشته رفیع الدین ابراهیم شیرازی، مورخ دربار عادلشاهیان است. نسخه هایی از این اثر در موزه و کتابخانه سالارجنگ، کتابخانه آصفیه، کتابخانه بریتانیا و کتابخانه ملی پاریس نگهداری می شود. در این مقاله تنها به معرفی نسخه موجود در کتابخانه ملی پاریس و ویژگیهای آن پرداخته شده است. در این نوشتار کوشیده ایم پس از بررسی شرح حال و آثار رفیع الدین ابرهیم شیرازی، اهمیّت و جایگاه کتاب تذکره الملوک در مطالعات تاریخ دکن و همچنین تأثیر وی بر مورخان بعدی را مطالعه کنیم. سپس به ویژگی های کتابتی و رسم الخطی نسخه یعنی شکل خط به کار رفته در آن، ویژگی های تزئینی اثر، نوع صامت های واژگان و ویژگی های نثر فارسی آن، اشاره شده است. همچنین این پژوهش می کوشد نشان دهد که آیا این نسخه به خط نویسنده است یا کاتب و اینکه درباری و با حامی یکی از اشراف کتابت شده یا انگیزه های شخصی در کتابت آن نقش داشته است. 

زبان فارسی برای مدتی طولانی زبان فرهنگی و عبادی مسلمانان چین بود. نشانه های تاریخی از قبیل کتیبه ها و سنگ نوشته های فارسی، تعداد قابل توجه نسخه های خطی فارسی و اسناد غنی کتاب های چینی و همچنین ادامه رواج زبان فارسی در اصطلاحات روزمره در میان مسلمانان چین و بعضی واژه های دیگر فارسی که از قدیم وارد زبان چینی شده، جملگی نشان می دهد که فارسی در تاریخ چین دورانی پر رونق داشته است. در اینجا این سوال مطرح است که فارسی چگونه وارد چین شد و چه عواملی باعث شد در خاور دور رونق پیدا کند؟ ورود زبان فارسی به چین و رونق یافتن آن با مهاجرت ایرانیان و مسلمانان فارسی زبان و گسترش اسلام در چین رابطه رابطه تنگاتنگ داشت. اگر اسلام وارد چین نمی شد و چنگیزخان و فرزندانش به آسیای مرکزی و ایران حمله نمی کردند، زبان فارسی هرگز در چین، چنان رونق نمی گرفت. این مقاله، چگونگی ورود زبان فارسی به چین و نقش و جایگاه ایرانیان و زبان فارسی را در گسترش اسلام در این سرزمین بررسی کرده است.

شکل گیری حکومت شیعی نواب اوده در شمال هند، در سده دوازدهم هجری موجب گسترش تشیع در این منطقه شد. نواب اوده با شیوه های گوناگون و صرف مبالغ و هزینه های بسیار به ترویج و تشویق هندوان  برای شرکت در آیین های محرم پرداختند. در نتیجه فرهنگ و آیین های شیعی به ویژه آیین سوگواری امام حسین-علیه السلام-جزئی از فرهنگ عمومی در منطقه وسیعی از شمال هند شد و به تدریج مسلمانان اهل سنت و هندوها نیز در این مراسم شرکت کردند. مشارکت هندوان موجب شد تا برخی از آیین های محرم تحت تأثیر فرهنگ بومی و باورهای هندوان قرار گیرد . این مقاله به بررسی علل و انگیزه های مشارکت هندوان در برپایی آیین های محرم و پیامدهای این مشارکت، از زمان تشکیل حکومت شیعی نواب اوده تا تسلط بریتانیایی ها بر این منطقه پرداخته است.

در دوره بابریان/تیموریان هند، شمار زیادی از ایرانیان به هند مهاجرت کردند و تعدادی از آنها در مشاغل مهم حکومتی به کار گرفته شدند. تمایل برخی از شاهان تیموری به استفاده از توان مهاجران ایرانی برای تثبیت حکومت و دفع مخالفان و نیز اداره امور اداری و نظامی، موجب استخدام آنها در دربار و دیوان شد. این مقاله به اقدامات و فعالیت های یکی از این مهاجران ایرانی یعنی سید شهاب الدین احمد نیشابوری در دربار بابریان پرداخته است. عنایت اکبرشاه به شهاب الدین و حمایت برخی از شخصیت های متنفذ دربار چون مادر ایرانی شاه، از جمله عوامل نفوذ و رشد وی بود. به علاوه عواملی چون منفعت طلبی شهاب الدین و رقابت آشکار و نهان عناصر غیرایرانی خاصه جغتائیان/تورانیان با ایرانیان در تصاحب مشاغل حکومت بابریان و نیز برخی اختلافات و رقابت های داخلی بین ایرانیان مهاجر، موجب اشتغال دراز مدت وی در مناصب و مشاغل حکومتی بود.

پس از گسترش موج تجددگرایی در ایران در سده نوزدهم، تقریباً همه متون علمی کهن به کناری گذاشته شد و به جای آن از متون ترجمه شده غربی برای تدریس در مراکز علمی استفاده شد. در همین سده در هند، برخلاف ایران، با وجود حضور استعماری بریتانیا و گسترش علوم و فنون جدید، همچنان متون فارسی و عربی دانشمندان ایرانی به عنوان کتاب مرجع و منبع درسی، استفاده می شد. در این پژوهش، با استفاده، علل و عوامل وفاداری مسلمانان شبه قاره هند به متون کهن فارسی و عربی و توجه بیش از اندازه آنها به علوم هندسه و ریاضی در قیاس با مباحث فلسفی، بررسی شده است. برای توجیه این پدیده، نظریه های چون اهتمام به نجات پدیده ها، عدم رویکرد مدیریتی، ناتوانی علمی و عدم تناسب ساختارهای معرفتی با نظریّه های علمیِ جدید، اراوه شده که در این مقاله مورد نقد و بررسی قرار گرفته اند.

تا چندین سده پس از ورود مسلمانان به شبه قاره هند، زبان های عربی و فارسی به ترتیب زبان دینی و دیوانسالاری مسلمانان بودند. البته نفوذ و گسترش زبان فارسی در این سرزمین در دوره اسلامی، با هیچ زبان دیگری قابل مقایسه نیست.  با این حال این زبان ها با زبان های محلی و عمومی رایج در مناطق مختلف هند نیز در ارتباط بودند و میان آنها داد و ستد و وام گیری وجود داشت. برخی از زبان های محلی عناصری از زبان های فارسی و عربی و گاه ترکی از جمله رسم الخط عربی را پذیرفتند. نتیجه این تعاملات در کنار شرایط اجتماعی و سیاسی و زبانی دیگر، موجب پدیدار شدن زبانی تازه در هند شد که بعدها اردو نام گرفت. به موازات ضعف زبان فارسی در هند در قرن دوازدهم و سیزدهم به ویژه پس از قیام سراسری 1857، زبان اردو به تدریج قدرت و قوت گرفت و به زبان دینی، مذهبی و علمی و اجتماعی مسلمانان و نماد مسلمانی تبدیل و زبان نخست بسیاری از ادیبان و فعالان دینی و سیاسی چون سرسید احمدخان، ظفرعلی خان، ابوالکلام آزاد، محمد علی جناح و اقبال لاهوری شد و در نهایت جایگزین زبان فارسی گردید. این مقاله، با مطالعه تاریخچه مختصر شکل گیری و رونق زبان اردو در مناطق مختلف هند، نقش این زبان را در اتحاد و همگرایی مسلمانان به ویژه از میانه قرن نوزدهم به بعد بررسی کرده است.