درخت حوزه‌های تخصصی

علم رجال از مهم ترین و مشهورترین علوم حدیث است. حدیث مهم ترین منبع معارف دینى بعد از قرآن کریم محسوب مى شود که از پیامبر 9 و ائمّه معصومین صادر شده است. راویان، نقش بزرگى در حفظ این میراث ارزشمند داشته اند. برخى از علما و مؤلّفین، اسامى راویان واحوال ایشان را در ضمن آثار و تألیفات و یا به صورت کتابهاى مستقل آورده اند که در پاره اى موارد چند جلدى و در حدّ دائرة المعارف بزرگ عرضه شده است. سهم شیعه در تألیف کتب رجالى دهها عنوان است و معجم رجال الحدیث آیت الله سیّد ابوالقاسم خویى از آن جمله است. علّامه نمازى شاهرودى کتاب مستدرکات علم رجال الحدیث را مشتمل بر 18846 عنوان راوى تألیف نمود. در این کتاب در بیان فائده علم رجال و احتیاج فقیه به آن، موالید پیامبر 9 و ائمّه :، وفات، اسماء، القاب، و کنیه هاى آن بزرگواران، اصحاب اجماع، ممدوحین و مذمومین در روایات، اعتبار کتب اربعه و دفع شبهات مربوط، و برخى مطالب مرتبط با علم رجال نکاتى مطرح شده است. سپس اسامى راویان به ترتیب ابواب حروف تهجى ذکر شده و در خاتمه کنیه ها، القاب و اسامى زنان راوى آمده است.

یکی از مهم ترین عوامل تشکیک خاورشناسان در وثاقت متون روایی نقل شفاهی حدیث و مخالفت گسترده با کتابت حدیث، به مدت بیش از یک قرن، بوده است. تا دهه هفتاد قرن بیستم، طرفین اصلی بحث و مناقشه درباره ماهیت منابع جوامع روایی اولیه گلدتسیهر و سزگین بودند که اولی بر شفاهی بودن و دومی بر مکتوب بودن این منابع تأکید می کردند. گرگور شوئلر از سالهای میانی دهه هشتاد قرن بیستم تا کنون، در مطالعات متعدد سعی کرده است از تضاد میان این دو دیدگاه بکاهد. نظریه او درباره «پیوند و همراهی نقل شفاهی و مکتوب در نظام آموزش اسلامی» به بسیاری از مناقشات پایان می دهد. مهم ترین مؤلفه های این نظریه عبارتند از: توجه به ویژگی های نظام آموزش و یادگیری در نخستین سده های اسلامی، تمایز میان درس نوشته ها و کتاب های واقعی، چگونگی نشر آثار و نقش راویان در این روند، تمایز میان نقل مسموع و نقل شفاهی، تمایز میان مسئله وثاقت و مکتوب بودن منابع، تبیین شباهت ها، تفاوت ها و تأثیر نظام های مختلف آموزشی بر یکدیگر، بررسی تأثیر شیوه های عالمان حدیث بر سایر حوزه های علوم، تمایز میان شیوه های گوناگون نشر اسناد، نامه ها، اشعار و تعالیم دینی.

محدثان قم در ابتدای قرن سوم نقش برجسته ای در انتقال میراث حدیثی کوفه به این شهر داشته اند. علاوه بر نقل، تبویب و شرح احادیث، بازخوانی معیارهای راویان قمی در پذیرش و نقل احادیث از اهمیت خاصی برخوردار است. محمد بن خالد برقی از بزرگان قم در این دوره است که الگوی تعامل با میراث گذشتگان را تصحیح کرده و تکامل بخشیده است. وی در کنار اعتماد بر ثقات، با نگاه جدید به میراث ضعیفان و قبول روایت ایشان در صورت همراهی قرائن، بنیان نوینی در این روند ایجاد کرده است. در این مقاله ضمن مطالعه میراث روایی وی به شواهد این ادعا پرداخته شده است.

ابوالجارود یکی از شخصیت های اصلی زیدیه و نیز راوی کتابها و روایات مهمی از صادقین -علیهما السلام- است که رجال شناسان و بزرگان امامیه همواره به او توجه کرده اند. از یک سو رجال شناسان امامی و سنّی او را تضعیف کرده اند و از سوی دیگر او راوی روایات زیاد و گاه مهمی در منابع امامی است. شناخت چگونگی راه یافتن احادیث وی و نیز موضوع و محتوای روایاتی که از او در منابع حدیثی امامیه نقل شده است، با بررسی طرق کتاب های ابوالجارود و ناقلان وی میسر است. این بررسی ها نشان می دهد گاهی آوازه و سرشناسی ابوالجارود سبب شده برخی روایات غالیانه یا جانبدارانه امامی بدو نسبت داده شود. ابن عقده و شاگردانش تفسیر ابوالجارود را که از مهم ترین منابع تفسیری و متقدم امامی است، به منابع امامی وارد کردند و در مواردی برداشت های زیدی از تفسیر آیات قرآن ارائه می دهند که نمونه های آن را در تفسیر قمی می توان دید.

حریز بن عبدالله أزدی کوفی سیستانی، از صحابیان امام باقر و صادق8، در میراث مکتب أهل بیت نقشی گسترده دارد. منقولات وی در «الکافی»، «من لایحضره الفقیه»، «تهذیب الأحکام» و «الإستبصار»، طبق بررسی آماری راقم این سطور به مرز 1800 حدیث می رسد. نجاشی کنیه وی را «أبومحمّد» قلمداد کرده و کلامش ظهور دارد که او از اعراب اصیل أزد یمن است و به نقل از «یونس» روایت وی را از امام صادق7 به یک و یا دو مورد منحصر دانسته و بعلاوه تصریح کرده «حریز» به دلیل قیام مسلحانه، مطرود و محجوب امام صادق7 واقع گشت و امام7 رابطه اش را از او گسست. رویکرد نجاشی سبب شد که برخی منابع متأخّر، تعبیرات «مذمومٌ فی الرّوایة»، «مذمومٌ ذمّاً ما» و «رمی بالذمّ» را که حاوی جرح است، درباره «حریز» به کار ببرند. در این مقاله به استناد رجال کشّی که طوسی آن را تنقیح و بازنویسی کرده، کنیه وی «ابوعبدالله» به شمار آمده و نیز اشاره شده که طوسی، وی را عرب «ولایی» و «الحاقی» و «عجمی الأصل» دانسته و افزون اینکه مأثورات «حریز» به نقل از امام صادق 7 در کتب اربعه، نه دو حدیث بلکه بیشتر از «230» حدیث است؛ و با توجه به منابع دیگر، آن آمار افزایش چشمگیری می یابد. واکاوی و پژوهش در منابع، حاوی این است که «حریز» خود، شمشیر از نیام برنکشیده، بلکه حکم شرعی اوّلی را بیان کرده و بعلاوه طرد امام صادق7، مستلزم جرح و تضعیف وی نیست و برای اتّقا و حفظ جان و مال وی و دیگران انجام پذیرفته و از طرفی شیخ طوسی و برخی دیگر، وی را از ثقات فقهاء شیعه به شمار آورده اند.

نگارنده در این گفتار، شش مورد از تعلیقات شیخ بهاءالدین عاملى بر دو حدیث از کتاب کافى در باب ویژگى هاى عقل را از یک نسخه خطى کافى نقل مى کند.

میرحامد حسین هندى (1246 ـ 1306 ق) از دانشمندان شیعه قرن سیزدهم در هند است که کتاب «عبقات الانوار» او در اثبات امامت، جاوانه است. وى مجموعه اى از نامه ها و نوشته هاى متفرّقه خود را در کتاب «الدرر السنیّة» گرد آورده است. این کتاب که تاکنون چاپ نشده، گوشه ها و زاویه هایى از زندگى میرحامد حسین را بازمى گوید که تاکنون در جایى گفته نشده است. کتاب یادشده در زمان حیات مؤلّف توسط محمّدجعفر ظهیرى گرد آمده است. نگارنده در این مقاله، جنبه هایى از زندگى علمى و عملى میرحامدحسین را براساس آن کتاب بیان مى دارد؛ از جمله: جمع آورى کتابهاى نفیس، گردآورى کتابهاى ضدّ شیعه و پاسخ گویى به آنها، گزارش سفر حج و عتبات عالیات در سال 1282 قمرى، وصیت نامه اخلاقى، مشکلات و بیماریها. نویسنده مقاله، نمونه اى از خطبه هاى میرحامدحسین را براى نشان دادن سجع در نگارش وى و نوشتارى در استغاثه به حضرت ولى عصر ارواحنا فداه را نیز آورده است.

نویسنده در پاسخ به نامه و درخواست دکتر محمّد حمید الله حیدرآبادى در سال 1387 قمرى، نصوص امامت امام امیرالمؤمنین7 بر امامت امام حسن مجتبى 7 را در چند گروه نقل مى کند : اوّل، اخبار کلّى امامت؛ مانند حدیث ثقلین و سفینه. دوم، اخبارى که نصّ بر امامت دوازده امام را به اجمال مى رساند. سوم، اخبارى که نام دوازده امام را به صراحت یاد مى کند. چهارم، اخبارى که به طور خاصّ مربوط به حسنین 8 است. پنجم، اخبارى که در کلمات امام حسن مجتبى 7 آمده است. منابع نگارنده مهم ترین منابع حدیثى و تاریخى شیعه و سنّى است.

آیت الله شیخ محمّد رضا جعفرى ضمن ترجمه انگلیسى کتاب اصول کافى، تعلیقات ارزشمندى بر آن افزوده است. در این گفتار، تعلیقات نگارنده بر هفده باب کافى آمده است. نگارنده در این تعلیقات، درباره سلیمان و ابوذر، حکومت عبّاسیان، نام بعضى از راویان احادیث، و درون مایه احادیث، نکات مهمّى بیان کرده است.

آیت الله شیخ محمّد رضا جعفرى ضمن ترجمه انگلیسى کتاب اصول کافى، تعلیقات ارزشمندى بر آن افزوده است. در این گفتار، تعلیقات نگارنده بر شش باب کافى آمده است. نگارنده در این تعلیقات، درباره درون مایه احادیث، خصوصا در باب تحریف نشدن قرآن نکات مهمّى بیان کرده است.

مجموعه مناظرات مکتوب در باب نصوص امامت، میان سیّد عبدالحسین شرف الدین و شیخ سلیم بِشرى ـ دو دانشمند معروف شیعه و سنّى ـ در طول سالهاى 1329 تا 1333 قمرى، کتاب «المراجعات» را سامان داد که در یکصد سال اخیر، اهمّیّت و جایگاه ویژه اى یافته است. نویسنده این مقاله ـ که استاد سنّى مصرى است ـ در این گفتار، در باب شیوه هاى صحیح مناظره سخن مى گوید که گاه تحت تأثیر تعصّبهاى مذهبى، گروهى و سیاسى قرار گرفته است. آن گاه به اهمّیّت این سلسله مناظرات در دهه سوم و چهارم قرن چهاردهم هجرى مى پردازد و نکاتى درباره کتاب المراجعات باز مى گوید.