درخت حوزه‌های تخصصی

همواره جریانات فکری و فرهنگی در طول تاریخ نقش ویژه ای در وقوع حوادث بزرگ در جوامع انسانی ایفا کرده اند. بدون تردید فرهنگ و تمدن اسلامی نیز در مسیر فراز و فرود خود از این قاعده مستثنا نبوده است. فی المثل توجه به دو دهه 60 و 70 هجری و ظهور حوادث متعددی در این مقطع تاریخی فرهنگی واضح می سازد که برخی جریانات فکری با ویژگی ها و ادعای اسلام باوری چگونه از خود شخصیتی تاریخی به یادگار گذاشته اند. ازجمله این وقایع، رخداد عاشورا و کیفیت مداخله و ایفای نقش بنی امیه می باشد. این پژوهش تلاش می کند تا ضمن طرح و یادآوری اجمالی پاره ای زمینه ها و عوامل، اصلی ترین نقش را برای قبیله بنی امیه برشمرده و کار کرد پر رنگ تر این جریان فرهنگی ـ فکری را به تحلیل بگذارد.

اعراب که ابتدا به دنبال فتوحات به ایران حمله کردند، خیلی زود به دنبال منافع اقتصادی برآمدند و با کشاندن اختلافات قبیله ای خود به خراسان، به قدرت دست یافتند. اما حرکت و قیام استقلال طلبانه علیه سلطه حاکمیت اموی و سپس علیه حاکمان عباسی، از سوی مردم مسلمان خراسان در مقاطع مختلف زمانی، به وقوع پیوست. شرایط و اوضاع و احوال اجتماعی سرزمین های حاکمیت امویان به سمتی پیش رفته بود که یک تغییر بنیانی را اقتضا می کرد. شاید بتوان مهم ترین دلیل سرعت واژگونی بنی امیه را در خراسان، آشفتگی اوضاع اداری خراسان دانست. سقوط خراسان در نتیجه تغییراتی بود که در جامعه عربی خراسان به وجود آمده بود که بنیان اجتماعی خراسان را دگرگون ساخته بود. خراسان جدای از آن که از مرکز خلافت به دور بود، به عنوان منطقه بسیار مهمی در شرق، دچار آشفتگی های قبیله ای بود و در کنار آن بی توجهی و سرسری گرفتن تعلیمات احکام اسلامی موجب منفور شدن و در پی آن پیروزی عباسیان گردید.

در تاریخ اندلس شخصیت ها و خاندان های نامداری وجود داشتند که در سرنوشت این سرزمین تاثیرهای متفاوتی از خود به جای گذاشتند. یکی از این خاندان ها، بنی عامر هستند که در نیمه دوم قرن چهارم، هنگامی که دولت امویان یک دوره اقتدار و عظمت را پشت سر گذاشته بود به گونه ای جدی در صحنه سیاست ظاهر شدند و به زودی زمام امور را در این کشور به دست گرفتند. سه تن از این خاندان در منصب حجابت به مدت بیش از سه دهه، حکمرانان مطلق اندلس بودند در حالی که خلیفه اموی تحت اختناق آنان هیچ دخالتی در اداره کشور نداشت. اما عوامل گوناگونی این اقتدار را به انحطاط بدل ساخت که از آن جمله می توان استبداد رای در سیاست داخلی، بی پروایی در سیاست خارجی و نادیده انگاشتن قدرت عناصر اصلی حکومت را برشمرد. با این حال عامریان و برخی وابستگان آن ها پس از نابودی قدرت سیاسی شان در حکومت مرکزی توانستند چند صباحی به صورت ملوک الطوایفی بر برخی نواحی اندلس امارت داشته باشند که به سبب ضعف سیاسی و نظامی شان به زودی در امارت های قدرتمندتر استحاله شدند.

آنچه تاکنون در حوزه مطالعات تاریخ اسلام و حوادث دوران حکومت امیرالمومنین(ع) مطرح شده، بیشتر تبیین تاریخی حوادث بوده که موجب شده است بسیاری از جوانب فرهنگی و اجتماعی آن ها مغفول مانده و تنها به گزارش شرح حال از روند وقایع اکتفا شود. به نظر می رسد آنچه امروزه می تواند راه گشای فهم بسیاری از وقایع آن دوران باشد، تبیین دیدگاه ها و مبانی نظری آن حضرت(ع) از خلال کلام و گفتار ایشان است؛ زیرا زبان آدمی، معرّف شخصیت اوست و به واسطه فهم گفتمان هر شخص و چینش منطقی کلمات او در کنار همدیگر و تحلیل محتوای آن هاست که می توان به درکی جامع از دیدگاه های آن فرد دست یافت و همچنین، با نگاهی کلی به منطق حاکم بر مجموعه باقیمانده از کلمات ایشان و تحلیل محتوای آن ها، امکان بازسازی یک سامانه کامل و تصویرپردازی از نگاه آن حضرت(ع) به وجود می آید. به عبارت دیگر، با تأملی دقیق و چینش منطقی کلمات و جملات، سخنان یا نوشته های افراد و تحلیل محتوای کیفی آن ها می توان تا اندازة زیادی به اعماق اندیشه های آنان آگاهی یافت. این مقاله به دنبال این است که با بررسی مضامین نامه های مبادله شده بین حضرت علی(ع) و معاویه در دوران کوتاه حکومت حضرت(ع) به روش تحلیل محتوا، به نگاهی جامع در مورد مبانی سیاسی، فکری، عقیدتی و اخلاقی معاویه از نگاه حضرت علی(ع) دست پیدا کنیم.

رفتارهای سیاسی گروههای مطرح در هر جامعه نسبت به یک مسئله مبین نوع نگرش و ذهنیت حاکم بر آن گروه از مسئله می باشد . شناخت نوع نگرش این گروهها ، در شناخت انگیزه های آنان از رفتارهای سیاسی که در مقابل یا همسو با حاکمیت زمان قرار می گیرد، موثراست . در این مقاله سعی بر آن است تا علاوه بر شناخت اندیشه هایی مقابل و همسو با حاکمیت ، به تاثیر این اندیشه ها بر رفتار سیاسی مردم کوفه ،در فاصله سالهای های 35 تا 61 هجری پرداخته شود. نمود بارز تاثیر اندیشه های رایج در رفتار سیاسی مردم کوفه را در شورش ها و جنگهای داخلی، از اواخر عهد خلفای راشدین، و ادامه آن را با شدت بیشتری در دوره اموی می توان دید . تقابل دو اندیشه سیاسی فعال شیعی و خارجی با اندیشه های سیاسی رایج بر جامعه چون ارجاء خالص و جبر خالص از یک سو، و سیاست سرکوب ،ارعاب ،تهدید و تطمیع حاکمیت از سوی دیگر از مهمترین عوامل جهت دهنده به این رفتار ها بودند.