انسیه سادات هاشمی

نظریات حوزه کاربردشناسی زبان که به مطالعه معنا در بافت می پردازند، الگوهای جدیدی برای فهم معنا ارائه کرده اند. یکی از این نظریات، نظریه پیش فرض های جورج یول (2000) است که با بررسی الگوهای زبانی، چند نوع پیش فرض را براساس قرائن کلام مطرح می کند. مقاله حاضر درصدد آن است که با روش توصیفی تحلیلی کاربست این نظریه را در تشخیص پیش فرض های در نظر گرفته شده در آیات قرآن کریم بررسی کند. بدین منظور، نخستین سوره های نازل شده مبنای بررسی قرار گرفته اند تا نخستین پیش فرض ها براساس در نظر گرفتن مخاطب عصر نزول بررسی شوند. این پژوهش، انواع پیش فرض های مطرح شده در نظریه یول را در پنج سوره نخست نازل شده طبق قول مشهور مطالعه می کند تا کاربست این نظریه را در تشخیص پیش فرض مخاطبان عصر نزول براساس آیات قرآن بررسی کند. این بررسی نشان می دهد واژگان معرفه در زبان عربی بر پیش فرض وجودی، افعال دال بر دانستن بر پیش فرض واقعیت پذیر، اسلوب استفهام انکاری و حرف شرطیه امتناعیه بر پیش فرض واقعیت ناپذیر، ساختار تفضیلی در مفردات و کاربرد جمله در جایگاه صله، صفت و مضاف الیه و نیز افعال تغییر حالت بر پیش فرض واژگانی و طرح یک سؤال در ضمن سؤال دیگر بر پیش فرض ساختاری دلالت می کنند. همچنین، از این پژوهش روشن می شود واژگانی همچون ربّ، قلم و پدیده های آفاقی و اخروی و غیره از پیش فرض های وجودی عصر نزول، عدم علم پیشین انسان و وجود گمراهان و هدایت یافتگان از پیش فرض های واقعیت پذیر، مداهنه پیامبر، تساوی مسلمانان و مجرمان از پیش فرض های واقعیت ناپذیر و عدم یقین پیشین اهل کتاب از پیش فرض های واژگانی هستند.

إنّ النص القرآنی نصّ متنوّع فی الأسلوب، ومن مظاهر تنوّع الأسالیب فی القرآن الکریم آیاته المتشابهه فی اللفظ، ولیس المقصود هنا المتشابهات مقابل المحکمات من الآیات، فإنما هی آیات یتقارب تشکیلها اللغوی الظاهری، وتتّسع آفاقها الدلالیه المتنوّعه. فهذه الآیات تشکل تحدیًا لغویًا للمترجمین، بحیث یصعب علی المترجم حفظ تنوع هذه الآیات، وأحیانًا یقوم بالمجانسه بینها. والمجانسه تتمثل فی توحید نسیج الأصل المتنوع کما یشیر إلیه أنطوان برمان، وهی من التغییرات السلبیه فی الترجمه. یحاول المترجم فی الترجمه الدقیقه الأمینه تجنّب هذا التغییر. ترجمه الرضائی الأصفهانی للقرآن الکریم من الترجمات التی اهتمّ المترجم فیها بالدقه، وقد أشارت البحوث التی قارنت بین الترجمات من حیث ترجمه المتشابهات اللفظیه إلی نجاح المترجم فی هذا الأمر بالنسبه إلی سائر المترجمین، وقد اختارت الدراسه الحالیه هذه الترجمه لهذا السبب. تدرس هذه المقاله ترجمه المتشابهات اللفظیه من حیث حفظ الاختلافات الدقیقه بینها أو عدم حفظها، وتبحث عن أسباب المجانسه بینها. یعتمد البحث علی المنهج الوصفی التحلیلی من خلال استقراء هذه المواضع، ویدرس أسباب المجانسه فی الترجمه إلی الفارسیه، من خلال الآیات التی جانس المترجم فی ترجمتها، ویوّضح نسبه حفظ الاختلافات أو عدم حفظها فی الرسم البیانی. من النتائج التی وصل إلیها البحث، هی أنّ المجانسه تأتی بسبب الاختلافات الموجوده بین اللغتین، فمنها الأسالیب العربیه التی لاتوجد فی الفارسیه، نحو اتّباع النعت منعوته، والاشتقاق، والتعدیه بواسطه حرف الجر، والموصول المشترک بین المفرد والجمع، والتخفیف والجنس. وفی مجال المفردات، فإنّ المترادفات فی العربیه أکثر بالنسبه إلی الفارسیه، وهذا یؤدّی إلی المجانسه فی ترجمه الأسماء المترادفه. والحروف أیضًا یختلف کیفیه استخدامها فی العربیه بالنسبه إلی الفارسیه؛ فالحروف تستخدم فی العربیه بمعانٍ مختلفه وتأتی فی مکان حروف أخری وهذا أیضًا یؤدّی إلی المجانسه . وأظهرت دراسه ترجمه الرضائی أیضًا أنّ المترجم قد جانس عن قصد بین آیاتٍ بقرینه الآیه المتشابهه، فذکر ما قد حذف من آیه، مستفیدًا بما قد ذکر فی الآیه المتشابهه.

واژه بیّنات از واژگان کلیدی قرآن کریم به شمار می آید که 51 بار در قرآن کریم به صورت جمع و 17 بار به صورت مفرد در سیاق های مختلف تکرار شده است. این واژه در آیه 25 سوره حدید در کنار کتاب و میزان از عوامل برپایی قسط در جامعه معرفی شده است. این هم نشینی با واژه کتاب که به قرآن اشاره دارد، اهمیت جایگاه بیّنات را نشان می دهد. از این رو پژوهش حاضر در صدد است مصادیق و معنای بیّنات را در قرآن کریم بر اساس دیدگاه های مفسران فریقین مورد بررسی قرار دهد. بدین منظور مقاله حاضر به روش توصیفی-تطبیقی پس از بررسی معنای بیّنات با استفاده از معاجم مختلف، آیاتی که دربردارنده این واژه هستند، استخراج کرده، سپس با مطالعه تطبیقی تفاسیر مختلف، مصادیق بیّنات را مورد بررسی قرار می دهد. این پژوهش نشان می دهد بیّنات در قرآن کریم گاه در مصادیق مادی و گاه معنوی به کار رفته است. از مصادیق مادی بیّنات می توان به معجزات پیامبران و آثار باقیمانده از گذشته اشاره کرد. مصادیق معنوی بیّنات شامل کتب آسمانی به خصوص قرآن، علم و بصیرت الهی و استدلال و برهان های عقلی و نیز ولایت امام علی(ع) می شوند. بررسی تطبیقی تفاسیر فریقین نشان می دهد که مفسران در مصادیق مرتبط به پیامبران یعنی معجزات و استدلال های آنها و نیز مصداق قرآن کریم اتفاق نظر دارند. تنها در آیاتی که به کتمان بیّنات اشاره شده است، اختلاف نظر دیده می شود و فقط مفسران شیعه بر اساس تفاسیر روایی، ولایت امام علی(ع) را از مصادیق بیّنات کتمان شده بیان کرده اند.

نزدیک به یک دهه است که نظریات ترجمه به ارزیابی ترجمه های قرآن راه پیدا کرده اند. هدف از انتخاب چارچوب نظری برای پژوهش، نظام مند شدن نقد و بررسی است تا از نقدهای پراکنده و سلیقه ای اجتناب شود، اما دیده می شود که در مواردی ناقدان از چارچوب نظریه خارج شده اند و یا فهم نادرستی از نظریه داشته اند و مطابق آن فهم نادرست به نقد ترجمه پرداخته اند. پژوهش حاضر به منظور بررسی این ارزیابی ها با روش توصیفی- تحلیلی آمیخته با نقد، پنج پژوهش مبتنی بر نظریه نایدا را در زمینه نقد قرآن به عنوان مطالعه موردی، مورد بررسی قرار داده تا لغزشگاه های پژوهشگران را در کاربست این نظریه بررسی کند. این پژوهش نشان می دهد ناقدان گاه در فهم معنای معادل صوری و پویا دچار اشتباه شده اند و مصادیق آن را به اشتباه در ترجمه ها یافته اند. در مواردی نیز با وجود اینکه نظریه نایدا را مبنای نقد خود قرار داده اند، اما نقد همچنان در مسیری متفاوت از این چارچوب حرکت کرده که در مواردی علت این امر به عدم تناسب چارچوب نظری با داده های تحقیق برمی گردد.

ترجمه قرآن، به عنوان حساس ترین متنِ مقدس، نیاز به ارزیابیِ دقیق دارد. ارزیابیِ نظام مند، باید بر پایه نظریه ها و الگوهای علمی انجام پذیرد. نظریه پردازانِ ترجمه، الگوهای مختلفی برای ارزیابی ترجمه ارائه داده اند. در این میان، الگویِ ارزیابیِ ترجمه آنتوان برمن (Berman, 2010) که بر حفظِ اصالتِ متنِ مبدأ و پرهیز از ایجاد تغییر در ترجمه تأکید دارد، برای ارزیابی ترجمه مبدأمدارِ رضایی اصفهانی (Rezaee Isfahani, 2005) از قرآن کریم انتخاب شده است. برمن (Berman, 2010) با بیان سیزده گرایش ریخت شکنانه در ترجمه، به تحلیل منفی ترجمه های قوم مدار می پردازد. وی تأکید می کند که این الگو باید با تحلیل مثبت به وسیله مترجم های دیگر کامل شود. مقاله حاضر، با هدف بررسی میزان کارآمدی الگوی برمن (Berman, 2010) در ارزیابی ترجمه قرآن، گرایش منطقی سازی را در ترجمه رضایی اصفهانی (Rezaee Isfahani, 2005) مورد بررسی قرار می دهد. این پژوهش، نشان می دهد که منطقی سازی در ترجمه گاه اجباری و گاه اختیاری است. منطقی سازی اختیاری، در تحلیل منفی و پرهیز از آن در تحلیل مثبت جای می گیرد. هر چند، منطقی سازی اجباری باید به عنوان تبصره ای در به کارگیری الگوی برمن (Berman, 2010) در ارزیابی ترجمه قرآن در نظر گرفته شود. عاملِ منطقی سازی اجباری را در ترجمه قرآن کریم می توان در ناخوش ساخت شدن ترجمه فارسی، تفاوت در چگونگی نشان داری سازه های دو زبان و خدمت واژه به معنا در زبان قرآن جستجو کرد.

حساسیت متن قرآن اقتضا می کند که ترجمه های آن مورد ارزیابی دقیق قرار بگیرند. ارزیابی دقیق نیاز به مبنا و الگویی علمی دارد. در سال های اخیر الگوهای ارزیابی ترجمه در نقد ترجمه قرآن به کار گرفته شده اند، اما این الگوها برای نقد ترجمه یک متن مقدس طراحی نشده اند. با توجه به ویژگی های خاص قرآن، نقد ترجمه آن نیاز به الگویی مجزا و بومی دارد. به منظور طراحی چنین الگویی لازم است ابتدا کارآمدی الگوهای ارائه شده در مطالعات ترجمه مورد نقد و بررسی قرار بگیرد. بدین منظور الگوی گارسس با رویکرد مقصدگرا در مقاله حاضر مطالعه شده، کارآمدی آن در ارزیابی ترجمه قرآن بررسی می شود. برای این بررسی ترجمه مقصدگرای مکارم شیرازی به عنوان مطالعه موردی انتخاب شده، مؤلفه های کارآمد و ناکارآمد الگوی گارسس و امتیازات و کاستی های آن بر اساس ارزیابی این ترجمه و نیز بر اساس ویژگی های خاص قرآن بررسی می شود. این مطالعه نشان می دهد که در ارزیابی ترجمه قرآن مؤلفه های تعریف، بسط نحوی، تغییر نحو، تغییر دیدگاه یا بیان، بسط معنایی، بسط خلاقه، بیان نامناسب در متن مقصد، بسط ساده و تغییر در کارکرد صنایع بلاغی دارای بیشترین کارآمدی و مؤلفه های حذف منظور متن اصلی، حذف حواشی، تعدیل اصطلاحات محاوره ای، ناکارآمد و سایر مؤلفه ها کم کاربرد هستند. از امتیازات الگوی گارسس می توان به چندسطحی بودن و جزئی بودن مؤلفه های آن اشاره کرد. کاستی های این الگو تقسیم کلی مؤلفه ها به مثبت و منفی بدون در نظر گرفتن ضرورت آنها، تداخل برخی مؤلفه ها و فقدان مؤلفه هایی برای بررسی انسجام در سطح گفتمانی است.

ترجمه قرآن به عنوان حساس ترین متن مقدس، نیاز به ارزیابیِ دقیق دارد. ارزیابیِ نظام مند باید بر پایه نظریه ها و الگوهای علمی صورت بگیرد. از آنجا که تاکنون الگوی جامعی برای ارزیابی ترجمه قرآن ارائه نشده، لازم است ابتدا کارآمدی الگوهای موجود در مطالعات ترجمه در ارزیابی ترجمه قرآن بررسی شود. نظریه پردازانِ ترجمه الگوهای مختلفی برای ارزیابی ترجمه ارائه داده اند. در این میان الگوی ارزیابی ترجمه آنتوان برمن که بر حفظ اصالت متن مبدأ و اجتناب از ایجاد تغییر در ترجمه تأکید دارد، برای ارزیابی ترجمه مبدأگرای رضایی اصفهانی از قرآن کریم انتخاب شده است. بخش های بررسی شده این تحقیق را ترجمه سوره های انفال، توبه، احزاب، حجرات و تحریم تشکیل می دهد. برمن رویکردی منفی به ترجمه های آزاد و مقصدمحور دارد و در الگوی خود به سیزده گرایش ریخت شکنانه در ترجمه اشاره می کند. پژوهش حاضر به قصد بررسی میزان کارآمدی الگوی برمن در ارزیابی ترجمه قرآن، گرایش شفاف سازی را در ترجمه رضایی اصفهانی بررسی کرده است. این بررسی نشان می دهد که در مواردی به دلیل فقدان تأنیث و تثنیه در زبان فارسی، اصطلاحات و اشتقاقات عربیِ بدون معادل در زبان فارسی و واژگان عربیِ چندمعنا، شفاف سازی در ترجمه قرآن اجتناب ناپذیر است، اما در سایر موارد شفاف سازی اختیاری است و میزان ضرورت آن با توجه به رویکرد ترجمه مشخص می شود. ابهام های هدفمند قرآن مانند حروف مقطعه در تمام انواع ترجمه و ابهام آیات متشابه معنوی در ترجمه مبدأگرا باید حفظ شود. از راهکارهای اجتناب از شفاف سازی می توان حفظ حذف های هدفمند به قرینه لفظی یا معنوی و ابهامِ هدفمند ضمایر و اسم های اشاره، حفظ مجاز و استعاره و اکتفا به کمترین تغییر و اجتناب از توضیحات تفسیری و تعیین مصادیق را نام برد.

با توجه به حساسیت متن قرآن کریم، ترجمه آن نینیز بسیار حساس است. به همین دلیل باید ترجمه-های آن به دقت ارزیابی شوند. یکی از عواملی که به بهبود نقد ترجمههای قرآن کمک میکند، بهرهگیری از نظریههای جدید ترجمه و الگوهای ارزیابی مطرح شده از سوی نظریهپردازان این حوزه است. این مقاله، الگوی ارزیابی ترجمه کارمن گارسس را مبنای کار خود قرار داده تا بر اساس آن، به ارزیابی تطبیقی ترجمه رضایی و مکارم از قرآن کریم بپردازد. دادههای این تحقیق، واژگان و اصطلاحات سوره مائده است. از میان 27 مؤلفه الگوی گارسس، 10 مؤلفه پرکاربرد که برخی مثبت و برخی منفی هستند، برای ارزیابی انتخاب شده است. از میان مؤلفههای مثبت، میتوان از تعریف و توضیح معادل فرهنگی، بسط نحوی و معنایی و تغییر نحو در ترجمه نام برد. تکنیکهای منفی را مؤلفههایی مانند ترجمه قرضی، قبض نحوی، بسط ساده و بسط خلاقه تشکیل میدهند. نتایج ارزیابی نشان میدهد که ترجمه رضایی، تکنیکهای مثبت بیشتر و تکنیکهای منفی کمتری دارد.

موضوع پژوهش حاضر تحلیل و بررسی افزودههای تفسیری ترجمه آقای رضای اصفهانی با محوریت سوره مائده است. مراد از افزودههای تفسیری، تعابیر و جملاتی است که مترجم به عنوان توضیح و تبیین متن قرآن در ترجمه بیان میکند. در این پژوهش از الگوهای جدید ارزیابی ترجمه برای نقد ترجمه قرآن استفاده شده است. الگوی مورد استفاده در این مقاله الگوی مبدأمدار آنتوان برمن با عنوان گرایشهای ریختشکنانه ترجمه است و از میان سیزده مؤلفه این الگو مؤلفه شفافسازی برای مطالعه انتخاب شده است. دادههای این پژوهش از ترجمه سوره مائده توسط رضایی اصفهانی استخراج شدهاند. بررسیهای انجامشده نشان میدهد که در ترجمه رضایی اصفهانی نیز همانند سایر ترجمهها شفافسازیهای بسیاری صورت گرفته است. این شفافسازیها گاه ضروری و اجتنابناپذیر هستند، اما در مواردی که امکان اجتناب از توضیح و شفافسازی باشد استفاده از این مؤلفه بر اساس الگوی برمن گرایشی منفی است.

تاکنون الگوی دقیق و جامعی برای ارزیابی ترجمه قرآن طراحی نشده است. به منظور دستیابی به چنین الگویی می توان ابتدا کارآمدی الگوهای ارزیابی موجود را بررسی کرد. در همین راستا، مقاله حاضر به بررسی کارآمدی الگوی گارسس در ارزیابی ترجمه قرآن پرداخته و از میان چهار سطح این الگو، سطح نحوی- واژه ساختی این الگو را مورد مطالعه قرار داده است. با توجه به اینکه الگوی گارسس به متن مقصد توجه دارد و اولویت را به مخاطب ترجمه می دهد، ترجمه مکارم شیرازی که در این دیدگاه با الگوی مورد نظر هم راستا است به عنوان مطالعه موردی انتخاب شده است. داده های تحقیق را ترجمه سوره های انفال، توبه، احزاب، حجرات و تحریم تشکیل می دهند که فضای گفتمانی مشابهی دارند و به تاریخ اسلام مربوط می شوند. مطالعه کارآمدی این سطح در ارزیابی ترجمه قرآن نشان می دهد که سطح نحوی-واژه ساختی الگوی گارسس با توجه به تفاوت های ساختاری زبان فارسی و عربی و ضرورت ایجاد تغییرات نحوی در ترجمه قرآن در ارزیابی ترجمه قرآن کارآمد است، اما تقسیم کلی مؤلفه ها به مثبت و منفی باید با توجه به جایگاه و ضرورت آن ها مورد بازبینی قرار گیرد. از میان مؤلفه های این سطح «تغییر نحو»، «تغییر مقوله» و «بسط معنایی» بیشترین کارکرد را در ترجمه قرآن دارند. «جبران» با توجه به گستره صنایع بلاغی در قرآن، مؤلفه کارآمدی برای سنجش میزان موفقیت مترجم در انتقال زیبایی های قرآن است. مؤلفه های منفی «ترجمه تحت اللفظی» و «تلویح، تقلیل و حذف» و تکنیک خنثای «تغییر نوع جمله» در ترجمه مکارم به عنوان نمونه یک ترجمه مقصدگرا کمترین کارکرد را داشته اند.