پوران میرزایی

یکی از نکات ضروری در مواجهه با متون کهن بویژه متون دینی، توجه به واژگانی است که در معنای لغوی به کار نرفته اند؛ بلکه متکلم متناسب با فرهنگ گفتاری رایج در عصر خود، مفهومی مجازی، اراده کرده است. تشبیه رخدادیست که گاه کاربست آن در متون کهن مانند نهج البلاغه موجب پیچیدگی معنا گشته. معادل گزینی صحیح برخی از این گزاره های تشبیهی بویژه آن دسته که از معنای مستعمل کهن خود فاصله گرفته اند، دقتی دوچندان می طلبد و عدم توجه به مجاز بودن، برداشت ناصواب از کلام را به همراه دارد. نامه 45 نهج البلاغه که امیر مؤمنان% در آن خود را به «ماده الاغی پشت زخم» تشبیه کرده اند، از این سنخ گزاره ها به شمار می رودکه در وهله اول معنای ظاهری آن کژتاب است و در ادبیات معاصر، نامتعارف جلوه می کند. موضوعی که چرایی کاربست آن، مسئله نوشتار حاضر است که به شیوه کتابخانه ای و با روش توصیفی استنتاجی، با مراجعه به کاربست در متون اصیل، توجه به فضای صدور، سیاق و بهره گیری از شاخصه های گفتاری فرهنگ عرب متقدم، به نفی پندار رایج بر انحصار این تعبیر در معنای منفی می پردازد. اثبات چند کاربردی بودن این تعبیر و کاربست توأم مثبت و منفی، در سده نخستین، از مهم ترین ثمرات این پژوهش به شمار می رود.

روایت «اعرفوا الله بالله» از جمله روایات مشکل و کانون توجه دانشوران، به ویژه فلاسفه، عرفا و محدثان به شمار می رود. پذیرش مراد ظاهری این حدیث، مستلزم دور و تسلسل خواهد بود و نیز تصحیف های رخ داده در اسناد، پیچیدگی سندی را، بر ابهام محتوایی، افزوده است. از این رو، روایت مذکور در زمره احادیث مشکل جای دارد. این پژوهش برخلاف پژوهش های هم عرض، از نگاه دانش های حدیثی سعی دارد به ارائه راه حل بپردازد. محدثان به تمامی، صرفاً با رویکرد پذیرشی، شش معنا از روایت ارائه می دهند، تا از دشواری آن بکاهند. حال آنکه توجه به مفهوم حدیث با نظر در روایات هم خانواده و هم مضمون و عرضه متن حدیث به سایر احادیث، خود کلید گشاینده ای در فهم حدیث، و نقد و بررسی دیدگاه های مطرح است. ارائه و ترجیح نظریه الهیات سلبی و تنزیهی و شناخت خدا با توجه به نفی صفات، از دستآوردهای پژوهش حاضر با رویکرد شرح الاخبار بالاخبار است.

برخی باورها، در زمان معصومان علیهم السلام به ایجاد پرسش و عرضه انجامیده است و احادیث حاوی پاسخ امامان، خود به مثابه راهکاری حلی هستند که باور صحیح را در این حوزه می نمایانند. در این میان، روایاتی به چشم می خورند که پذیرش ظاهر آنها، مشکل است. از یک سو متعارض با باورها هستند و از دیگر سو، به سبب کثرت نقل، اعتبار منابع و ... نمیتوان از آنها به راحتی گذشت. تفسیرهای متعدد از «مشهور فریقین» که بر«خداانگاری آفرینشِ صورت انسان» دلالت دارد، موجب شده این روایات در زمره روایات متعارض جای گیرند. نوشتار حاضر با تحلیل اسناد، التفات به خاستگاه صدوری، اعتبارسنجی منابع و نیز تحلیل روش های حلی محدثان فریقین، سعی دارد به شیوه توصیفی تحلیلی، وجوه معنایی و راهکارهای حلّیِ تعارض در این احادیث را بیان نماید که ثمره آن، دستیابی به رویکردهایی از پذیرش تا انکار است که اغلب با هدف سازواری با باورهای کلامی سامان یافته است.

«حدیث تردد» که از نقل های مشهور و چه بسا متواتر فریقین است, از روایات مشکلی به شمار می رود که کثرت نقل, اعتبار منابع و عرضه حدیث به منظور فهم بهتر مراد, از اهمیت آن نشان دارد. مشکل این دسته روایات, نسبت دادن شک و تردید به خداوند متعال است که به باور شیعی و تحلیل عقلی و نیز باور عمده اندیشوران اهل سنت, جایز نیست. از این رو, نیاز است تبیین شود که چگونه «تردد» که از صفات مخلوقاتی است که مبتلا به زوال و تغیراند و نوعی نقص برخاسته از جهل و یا عجز در دستیابی به هدف به شمار می رود، می تواند به خداوند سبحان نسبت داده شود؟ تعارض میان این دسته از روایات با دیگر متون روایی که به «علاقه مومن به مرگ» اشاره دارند, از دیگر چالش هایی است که این محتوای روایی با آن مواجهه است. پژوهش حاضر به شیوه استنتاجی تحلیلی و نیز تحلیل اسناد و کشف خلط و تصحیف، التفات به خاستگاه صدوری, واکاوی و گزینش رهیافت های اندیشوران فریقین و ارائه راهکارهای حلّی در رفع تعارض اخبار, به مفهوم شناسی این روایات پرداخته است. به نظر می رسد توجه به ارتباط معنایی این روایات با مسئله طول عمر, خود نقطه عطفی در کشف مفهوم دقیق این روایات باشد و موجب گردد معنای تانی و تراخی در قبض روح مومن, از میان سایر وجوه معانی, قوی تر بنماید که به تبع آن, این احادیث با بحث بداء, مرتبط خواهد بود و دیگر مفسر صفات ذات نیست بلکه به صفات فعل الهی ناظر است.

ترکیب واژه «هبل» با دیگر واژگان به ویژه «ام»، منجر به ساخت تعابیر کنایی نسبتاً درخور توجهی در زبان عربی و نیز ادبیات روایی شده است. دستیابی به معنای دقیق این کنایات روایی برای مخاطب، پیچیده و گاه معنای ظاهری عبارات، نامتعارف جلوه کرده است. از این رو صحیح گزینیِ معادل معنایی این تعابیر، ضروری می نماید. نوشتار حاضر با مقایسه تحلیلی داده ها، به کاوش در متون کهن عرب و آراء اندیشمندان پرداخته و با بررسی فضای گفتمانی متون متقدم و بسترهای صدوری متون روایی، سعی دارد معادل امروزیِ عبارت «هَبِلَتکَ أمُّک» و «تعابیر مشابه» را بیابد. تفاوت کاربرد این تعابیر در ادبیات عرب در مقایسه با زبان های هم ریشه مانند سریانی، آرامی و عبری؛ نفی پندار رایج بر انحصار این تعبیر در نفرین و ذم؛ اثبات چندکاربردی بودن این تعابیر کنایی؛ جایگزینی تعابیر دال بر تعجب، هشدار، مدح و خیرخواهی، توبیخ؛ به جای ذم و نفرین در مفهوم شناسی روایی، از مهمترین ثمرات این پژوهش است.

چگونگی شناخت خداوند متعال و اینکه کسب معرفت، ثمره تلاش انسان است یا امری است که از سوی خداوند به انسان اعطا می شود و بشر در اکتساب آن نقشی ندارد، از جمله مباحث مشکل روایی در حوزه توحید است که اندیشمندان شیعی در علوم مختلف اسلامی را به تلاش در رفع ابهام از آن واداشته است. دلیل اصلی این ابهام به دلالت ظاهری روایاتی بازمی گردد که حاکی از توقیفی بودن اعطای معرفت، و بی اختیاری انسان در کسب آن هستند. پژوهش حاضر با تحلیل اسناد این روایات، پرداختن به خاستگاه صدوری و مکتوب هر حدیث، تحلیل میزان اعتبار منابع و نیز بازشناسی و مقایسه واکاوی های شرح الحدیثی، سعی دارد به شیوه توصیفی تحلیلی، به تبیین رویکردهای عالمان شیعی در تبیین این احادیث مشکل بپردازد. ثمره این واکاوی، پس از تحلیل رویکردهای «پذیرشی، توقفی و انکاری» عالمان، دستیابی به مفاهیمی از ظاهر این روایات است که مشکل جایگاه اختیار و تلاش انسان در کسب معرفت و نیز سازگاری این دسته روایات با عدل خداوند متعال را حل می کند. از جمله این مفاهیم می توان به حمل ظاهر روایات بر فطری بودن نقطه آغازین معرفت؛ اعطای مقدمات کسب معرفت از سوی خداوند و یا اعطای کمال معرفت و درجات عالی هدایت از سوی خداوند و... اشاره کرد.

وجود اصطلاحات و مجازها اعم از استعارات، کنایات، تشبیهات و ... در متون، هر چند لازمه هر کلام رسا و شیوایی است، اما گاه موجب دشواری در فهم مراد جدی و معنای دقیق آن می گردد. این مسئله در متون روایی نیز به چشم می خورد به گونه ای که برای دستیابی به مقصود اصلی و مفاهیم صحیح این عبارات، در نظر گرفتن فضا و سبب صدور احادیث و سیاق کلام، امری لازم و غیر قابل اغماض است. عبارت کنایی «لا أبا لَک» از جمله این اصطلاحات است که در وهله اول شبهه «وجود الفاظ دشنام گونه در کلام معصومان R » را به اذهان متبادر می سازد. این پژوهش، در پی زدایش ابهام از فحوای این روایات، با روش توصیفی استنتاجی در گردآوری مطالب و مقایسه تحلیلی داده ها، سعی دارد مفهوم صحیح و معادل امروزیِ تعبیر «لا أبا لَک» را بیابد. مراجعه به مفاهیم لغوی و کاربست این اصطلاح در متون کهن و اصیل عرب، واکاوی دیدگاه شارحان و نیز سیاق و فضای صدور روایات، نشان می دهد که نه تنها مفهوم ذمی که نگاهی رایج و باوری عمومی است، همواره معنای دشنام و ناسزا نمی دهد، بلکه فراتر از آن، این عبارتِ کنایی در روایات صرفا به معنای نکوهش، مدح و تعجب به کار رفته است.