سید رضا مهدی نژاد

این مقاله درصدد بررسی نوع تعامل و ارتباط میرزای قمی با حکومت قاجاری، عوامل این تعامل و دیدگاه وی نسبت به حکومت وقت است. در این مقطع تاریخی(ابتدای دوره قاجار مصادف با دوره آغامحمدخان و به ویژه دوره فتحعلی شاه قاجار) بسیاری از علما با حکومت قاجار ارتباط نزدیکی داشتند، اما ارتباط و تعامل میرزا ابوالقاسم قمی - که از برجسته ترین علمای این دوره بود - با حکومت وقت، بسیار مهم و تاثیرگذار بود. با توجه به سابقه تاریخی عدم ارتباط یا تقابل علمای شیعه با پادشاهان و حکومت های آنها، اگر در موارد و مقاطعی که بین علما و حکومت های وقت، ارتباط و تعامل نزدیک برقرار شده است، این سؤال مطرح می گردد که چه علل و عواملی باعث ایجاد این ارتباط و تعامل شده است؟ این ارتباط با دیدگاه علما در خصوص عدم مشروعیت حکومت وقت چگونه سازگار است؟ در این نوشتار بیان گردیده است که رویکرد مذهبی حکومت وقت و بحرانها و مشکلات داخلی و خارجی ای که اساس کیان اسلام و دین مردم و مذهب تشیع را تهدید می کرد، باعث شده بود که عالمانی همچون میرزای قمی از راه ارتباط با حکومت وقت از ابزار قدرت در راه مقاصد شریعت اسلام و حفظ کیان اسلامی، گسترش اسلام و مذهب تشیع نهایت استفاده را بنمایند.

موضوع رابطه دین و تمدن و نقش دین در فرایند تمدن سازی، از مباحث بسیار مهم در حوزه مطالعات تمدنی به شمار می رود. این نوشتار درصدد است چیستی و چگونگی رابطه دین اسلام و تمدن را در اندیشه امام خمینی(ره) مورد واکاوی قرار دهد. برای این هدف، با روش توصیفی - تحلیلی، تلاش شده تا به این پرسش پاسخ داده شود که از دیدگاه امام چه نسبتی بین اسلام و تمدن برقرار است؟ نتایج این بررسی، نشانگر آن است که امام خمینی(ره) با اعتقاد به جامعیت، قلمرو حداکثری و ابعاد دنیوی و اجتماعی دین اسلام، آن را دینی تمدن ساز می داند که تمدن حقیقی؛ یعنی بالاترین مراتب تمدن را در آن می توان یافت. اسلام در گذشته، توانایی تمدن سازی خود را به خوبی نشان داده و عامل اصلی افول تمدن اسلامی، دوری از دین بوده و راه احیای آن نیز در بازگشت به اسلام است. لازمه تمدن سازی، پویایی اندیشه دینی است. تشکیل حکومت دینی، گامی اساسی در عمل کردن به دین در عرصه حیات اجتماعی مسلمانان و در نتیجه، در تحقق تمدن اسلامی به شمار می رود و تشکیل امت اسلامی، برای دست یابی به تمدن فراگیر اسلامی ضرورتی اجتناب ناپذیر است.

دوره فاطمیان از دوره های مهم در شکوفایی تمدن اسلامی به شمار می رود. با توجه به تشیع فاطمیان و تأکید اساسی آنان بر مذهب، بسیاری از ناظران غیرمسلمان در بررسی عوامل شکوفایی علمی دوره فاطمیان به عوامل مذهبی این شکوفایی نیز پرداخته اند. در این نوشتار، دیدگاه های اندیشمندان غربی درباره عوامل مذهبی و نیز سیاسی و اقتصادی شکوفایی علمی تمدن اسلامی دوره فاطمیان بررسی خواهد شد. مطالعه داده ها و تحلیل های این اندیشمندان، روشن می سازد که غربیان ازیک سو، نقش خلفا و دولت مردان فاطمی و پشتیبانی های آنان و رقابت با عباسیان و مدارای سیاسی مذهبی و از سوی دیگر، ماهیت مذهب اسماعیلی، تلاش برای گسترش مذهب، سازمان دعوت اسماعیلی و تأثیر اندیشه های فلسفی و عقلانی یونانی و نوافلاطونی و امتزاج آن با مذهب اسماعیلی را در شکوفایی علمی این دوران مؤثر دانسته اند. برخی از این عوامل در آثار مورخان مسلمان نیز بیان شده و پژوهشگران غربی نیز گاه نظریاتشان را از این آثار برگرفته اند، اما برخی عوامل، مانند تأثیر اندیشه های فلسفی و عقلانی یونانی و نوافلاطونی، بیشتر در آثار آنان بازتاب یافته و تأکید شده است. در تعلیل این مطلب، می توان گفت به سبب آنکه این عوامل را در دگرگونی و تطور مذهب اسماعیلی موثر دانسته اند، ریشه شکوفایی علمی در تمدن اسلامی را به بیرون از جهان اسلام و در حقیقت، به تمدن غرب و یونان وابسته کرده اند.

در میان آراء سید قطب، دیدگاه او دربارۀ پدیدۀ تمدن چندان مورد توجه قرار نگرفته است. در این جستار با روش تحلیلی انتقادی تلاش شده به این پرسش پاسخ داده شود که نوع نگرش او به جامعۀ متمدن و غیرمتمدن چگونه بوده و چه نقدهایی بر آن وارد است؟ بر اساس یافته های این پژوهش، سید قطب جامعۀ متمدن را تنها جامعۀ اسلامی به معنای حقیقی دانسته است؛ این جامعۀ اسلامی از ویژگی های خاصی مانند حاکمیت خداوند و اندیشۀ توحیدی، ارزش یافتن انسانیت، محوریت خانواده و برپایی خلافت الهی توسط انسان برخوردار است. او جوامع فاقد این ویژگی ها را جاهلی و غیرمتمدن شمرده است. این دیدگاه به لحاظ ترسیم جامعۀ مطلوب و آرمانی قابل توجه است؛ ولی نقد جدی وارد بر آن عبارت است از نگرش دوگانۀ صفر و صدی نسبت به جامعۀ متمدن و غیرمتمدن و زمینه سازی در جهت گسترش اندیشه ها و جنبش های افراط گرا.

حج به عنوان آیین دینی جامع و دارای ویژگی های منحصربه فرد، ظرفیت بالایی برای ایفای نقش در تمدن اسلامی داشته و دارد. در منظومه فکری مقام معظم نمونه جامعه » رهبری حج دارای جایگاه ویژه ای است؛ به گونه ای که ایشان حج را می دانند. این تشبیه و تمثیل خاص، این « اسلامی برتر و تمدن نوین اسلامی پرسش را مطرح می کند که چه نسبتی بین این دو وجود دارد. به بیان دیگر، چه ویژگی ها و مؤلفه هایی در حج وجود دارد که چنین ظرفیت و قابلیتی را بدان می بخشد؟ در نوشتار حاضر تلاش شده است با کاوش در اندیشه حضرت آیت الله خامنه ای و با روش توصیفی و تحلیلی، به پرسش فوق پاسخ داده شود. یافته های این پژوهش حاکی از آن است که در میان ویژگی های متعدد حج، سه ویژگی اساسی جامعیت، انسجام بخشی و غیریت سازی نقش بسیار مهمی در تمدن سازی دارند. مهم ترین ویژگی مشترک حج و تمدن نوین اسلامی، جامعیت و تقارن ابعاد مادی و معنوی این دو است. تجلی معنویت در عالی ترین شکل آن، در کنار ابعاد و منافع مادی حج، آن را به نمونه ای از جامعه آرمانی اسلامی تبدیل کرده است. در کنار این ویژگی، انسجام بخشی حج که در تمام اجزای حج جریان دارد و غیریت سازی که به طور خاص در برائت متجلی می شود، به علاوه ویژگی های متعدد دیگر، ظرفیت تمدنی بالایی به حج بخشیده است.

مسئله عقب ماندگی و پیشرفت جوامع اسلامی از جمله مسائل مهمی است که ذهن بسیاری از اندیشمندان مسلمان را به خود مشغول نموده و هر کدام از منظری تلاش نموده اند ضمن بررسی عوامل عقب ماندگی، راهی برای برون رفت از این مشکل بیابند. این نوشتار درصدد است با روش تحلیلی، انتقادی، دیدگاه دکتر شریعتی در مورد این مسئله را مورد واکاوی قرار دهد. شریعتی، عقب ماندگی و پیشرفت جوامع اسلامی را به دو نوع اسلام، یا به تعبیر دیگر دو نوع قرائت از اسلام گره می زند. از نظر او، اسلام فرهنگی عامل اصلی عقب ماندگی و در مقابل اسلام ایدئولوژیک، عامل پیشرفت مسلمانان در گذشته، اکنون و آینده بوده و می باشد. تمرکز بر تربیت عالم و مجتهد، گذشته گرایی، رویکرد محفافظه کارانه و سکولاریسم از ویژگی های اسلام فرهنگی است که موجب انحطاط و عقب ماندگی می شود. در مقابل، روشنفکر و مجاهد ساختن، رویکرد انقلابی، نگاه به آینده و اعتقاد به جدایی ناپذیری دین از سیاست از شاخصه های اسلام ایدئولوژیک است، به همین دلیل موجب پیشرفت جوامع اسلامی می گردد. نگارنده معتقد است علاوه بر نقدهایی که بر نوع قرائت ایدئولوژیک شریعتی از دین وارد است، اصل این دوگانه سازی و ایجاد تقابل بین اسلام ایدئولوژیک و اسلام فرهنگی و ارتباطی که وی بین این دو نوع اسلام با پیشرفت و انحطاط برقرار می نماید نیز محل تأمل و نقد است.

 یکی از طرق امداد الهی به پیامبران خویش، از طریق یارانی برجسته از درون همان جامعه و قومی می باشد که آن پیامبر در میان آنها برانگیخته شده است. در مورد پیامبر گرامی اسلام، حضرت محمد(ص) نیز تعدادی از بستگان و نزدیکان ایشان بودند که نقش برجسته ای در حمایت از آن حضرت در ابلاغ رسالت خویش و تثبیت دین مبین اسلام ایفا نمودند. از جمله این افراد شاخص می توان به حمزۀ سید الشهداء(ع) عموی گرامی رسول خدا6 اشاره نمود. این شخصیت برجسته، بویژه پس از اسلام آوردن، نقش مؤثری در دفاع از پیامبر اکرم و تثبیت و گسترش دین اسلام ایفا نمود. با توجه به جایگاه و منزلت اجتماعی و همچنین ویژگیها و توانمندیهای شخصی حضرت حمزه(ع) ، نقش ایشان در جنبه های سیاسی، اجتماعی، بویژه در عرصه جهاد و دفاع نظامی از پیامبر و مسلمانان بسیار برجسته است. این نوشتار درصدد است نگاهی اجمالی به این موضوع افکنده و گوشه ای از آن را مورد واکاوی قرار دهد.

مسئله رابطه دین و تمدن از جمله موضوعات بنیادینی است که به رغم اهمیت بسیارآن، چندان که باید با رویکردی نظری بررسی نشده است. نوشتار حاضر درصدد است از منظری تئوریک به این موضوع بپردازد و با روش توصیفی - تحلیلی به این پرسش پاسخ دهد که نوع نگرش به رابطه دین و تمدن وگستره آن تابع کدام متغیرهای کلیدی است. بنابر یافته های این تحقیق، دو متغیر اساسی در این جهت دخیل اند: نخست نوع نگرش به دین و قلمرو آن، و دوم نوع تعریف از تمدن و ابعاد آن. از یکسو، نوع رویکرد حداکثری یا حداقلی در تعیین قلمرو دین، به صورت مستقیم در تعیین نسبت آن با تمدن اثرگذار است. از سوی دیگر تعریف تک بعدی یا دوبعدی در تعریف تمدن در تعیین نوع و میزان رابطه آن با دین نقش دارد. از تضارب این نگرش ها با یکدیگر، سه دیدگاه حداکثری، حداقلی و منفی درباره رابطه دین و تمدن به دست می آید که هر کدام از منظری متفاوت این رابطه را تحلیل می کنند.

حسن حنفی، از جمله اندیشمندانی است که مسئله انحطاط و برون رفت از آن، دغدغه ذهنی وی بوده و دارای طرح تمدنی مشخصی در این زمینه بود. در این نوشتار تلاش شده است با روش توصیفی، تحلیلی به این پرسش پاسخ داده شود که عامل اصلی عقب ماندگی جهان اسلام از دیدگاه حنفی و طرح او برای برون رفت از این وضعیت چیست؟ بر اساس یافته های تحقیق، حنفی مشکل اصلی را در عدم نوسازی میراث تمدنی مسلمانان و ناکارآمدی آن در پاسخگویی به نیازهای زمان دانسته، بر این اساس طرح تمدنی خود را بر نوسازی میراث متمرکز نموده است. این طرح از سه بخش اصلی تشکیل شده است:1. موضع ما نسبت به میراث قدیم؛2. موضع ما نسبت به غرب و 3. موضع ما نسبت به واقعیت کنونی. وی درصدد است با بازخوانی میراث، بویژه میراث علمی مسلمانان و نوسازی آن بر اساس واقیعت های زمان حاضر، با بهره گیری از روشهای علمی نوین غرب، زمینه احیاء و نوسازی تمدن اسلامی را فراهم سازد. این طرح، به رغم نقاط قوتی که دارد، از جنبه هایی نیز قابل نقد است که مهمترین آن تأثیرپذیری از برخی مکاتب فکری غربی، التقاط فکری در نوع نگرش به دین و میراث و روش نوسازی آن، و آسیب های نگرش اومانیستی و کاربردی به دین و میراث دینی است.