محمدتقی امامی خویی

مقاطعه اساس نظام مالی دولت عثمانی در سده های 13-11ه ق. بود که پس از فروکش کردن فتوحات و فروپاشی سیستم تیمار، جایگزین آن شد و تغییراتی در نظام مالی عثمانی بوجود آورد. دولتمردان برای غلبه بر مشکلات مالی مقاطعه کاری را در قلمرو حکومتی گسترش دادند و تغییر و تحولات لازم را در آن ایجاد کردند. از جمله افراد موثر در این سیستم متنفذینی چون بیگربیگی ها ، افراد سپاهی و حتی ثروتمندان غیر مسلمان بودند. نظام مقاطعه به سبب برخی تحولات در شیوه مقاطعه کاری ولایات ، اخذ بی رویه مالیات ها، صدور برات و جمع آوری نامناسب ، عملکرد خود سرانه متصدیان و ستم دست اندرکاران به رعایا ، موجب نارضایتی اجتماعی بخصوص در میان کشاورزان را فراهم آورد که نقش مهمی در افول امپراتوری عثمانی داشت. این پژوهش با استفاده از روش توصیفی- تحلیلی و با نگاه انتقادی در صدد بررسی تحولات نظام مقاطعه، کارکردهای آن و وظایف مقاطعه داران در برابر حکومت مرکزی عثمانی و دلایل فروپاشی نظام مقاطعه در امپراتوری عثمانی است.

یکی از پیامدهای بروز جنگ های طولانی میان ایران و خلافت عثمانی انعقاد معاهدات و مصالحه نامه های متعدد بود. ما در اینجا به بررسی شش قرارداد صلح که در آن ها به صراحت یا به طور غیرمستقیم (بیشتر قراردادهایی که بعد از آماسیه منعقد شدند بر پایه این قرارداد بودند که در آن با صراحت به موضوع عتبات می پردازد) به مسئله عتبات و امنیت زوار ایرانی توجه شده است، پرداخته ایم. مسئله اساسی تحقیق حاضر بررسی نقش و تأثیر عتبات عالیات و اماکن مقدسه، بر گسترش و نفوذ تشیع در عثمانی است و این که در کدام یک از قراردادهای میان دو کشور بندهایی به موضوع زوار ایرانی عتبات اختصاص یافته است و طرفین چه تعهداتی را بر عهده گرفته اند؟ تحقیق حاضر نمایانگر این مسئله است که ایجاد امنیت زوار ایرانی عتبات عالیات و حفظ حرمت آن ها از اصول الزام آور معاهدات بوده است. عثمانی ها نیز متقابلاً خواهان خودداری شیعیان ایران از لعن خلفاء سه انه و عایشه همسر پیامبر بوده اند.

با به قدرت رسیدن دولت شیعی صفوی در همسایگی خلافت عثمانی، برای توجیه جنگ میان دو مذهب اسلامی، تمسک به تبرا از سوی آنها می توانست برای ترغیب سربازان جهت تن دادن به جنگ با دیگری، راهگشا باشد؛ لذا شاهد کاربرد سیاسی گسترده این حکم فقهی، از سوی صفویان هستیم. مقاله حاضر، به بررسی ده قرارداد از دوران صفوی تا قاجار، با هدف پاسخ به چند پرسش تالیف شده است: تبرا به عنوان یک حکم فقهی چه تاثیری در عرصه سیاسی روابط ایران و عثمانی داشته است؟ صفویان در کدام یک از این معاهدات از تبرا منع شده اند؟ و این که در برابر این الزام، عثمانی ها چه تعهدی را پذیرفته اند؟ تحقیق حاضر که با روش پژوهشِ تاریخیِ مبتنی بر تحلیل انجام پذیرفته، نمایان گر این واقعیت است که فرمانروایان دو کشور هر گاه منافع شان ایجاب می کرد، از تبرا به عنوان حربه ای سیاسی برای مقابله با دیگری بهره برده اند. دیگر این که در سرتاسر دوران صفوی منع از تبرا جزء بندهای ثابت همه قراردادهای ایران با عثمانی است.

پژوهش حاضر با پذیرش تنوع و کثرت قومی جامعه ی ایرانی به بررسی این موضوع می پردازد که چگونه ایجاد دولت مدرن پهلوی اول و سیاست های مبتنی بر مدرنیزاسیون موجب تشدید قوم گرایی در ایران شد. منش تحقیرآمیز و گرایش های خشن همگن سازی قومی نه تنها منجر به ساخت جامعه ی مدنی و انسجام ملی در ایران نگردید بلکه موجبات نارضایتی اقوام ایرانی را فراهم آورد. دولت پهلوی اول، نخستین دولتی بود که بر اساس اندیشه های ناسیونالیستی به دنبال ایجاد هویت ملی واحد برآمد و نه تنها نتوانست هویت ملی منسجمی ایجاد کند، بلکه با تلقی ناصحیح از ناسیونالیسم و مدرنیزاسیون روندی معکوس را پیمود و بذر تنش های قومی را در ادوار و بغرنج های سیاسی فراهم ساخت.

از جانب خلفای عثمانی، دستورالعمل های بزرگ اصلاحی، طی سه دستخط در خصوص انجام اصلاحات جدید در جامعه عثمانی صادرشد، اوّلین دستورالعمل معروف به دستخط شریف گلخانه در سال 1839 م و یک سال بعد فرمان دیگری به نام دستخط همایون و پنج سال بعد فرمان سومی تحت عنوان دستخط همایون ثانی ابلاغ گردید.اساس این فرامین و دستورالعمل ها، در ایجاد قانون، تشکیلات نوین اداری، برابری افراد در برابر قانون،محاکمه عادلانه، ایجاد مدارس جدید، و وزارت معارف خلاصه می شد.تحولات جامعه عثمانی از دید دولتمردان نواندیش قاجار به ویژه در دوره ناصرالدین شاه پنهان نماند و با الگوقرار دادن تنظیمات عثمانی در ایران دست به اقدامات و اصلاحات مشابهی زدند. در این پژوهش به تاثیر تنظیمات عثمانی بر اقدامات تجدد خواهانه دولتمردان قاجار که مورد مطالعه و تحقیق دقیق قرار نگرفته پرداخته می شود.

منطقه تجاری خوی به عنوان یکی از چهارراه های مبادلاتی میان شرق و غرب، از دیرباز در تاریخ اقتصادی آذربایجان حضوری چشمگیر داشته است. هم مرزی با روس ها و عثمانی هااهمیت موقعیت آن را در مبادلات تجاری افزون ساخته است. انعقاد عهدنامه های سیاسی- تجاری بین آن دولت ها نشان از جایگاه ویژه اقتصادی وتجاری منطقه دارد. این مقاله با رویکردی توصیفی-تحلیلی و با اتکا به داده های موجود در منابع، این مسئله را مورد توجه قرار می دهد که موقعیت تجاری خوی و نیاز عثمانی و روس به انواع کالاهای ایرانی، تأثیر مستقیمی در شغل و محصولات تجاری منطقه گذاشت. به رغم رونق تجاری، بررسی ها از بی توجهی حکومت مرکزی درکنار مداخلات روس و عثمانی و رکود تجاری در اواخر قاجار حکایت دارد. این پژوهش برآن است که به شناسایی علل و عوامل مؤثر در روند توسعه تجاری خوی در دوره قاجار بپردازد.

سده های هفتم و هشتم هجری از ادواری بود که تصوف و طریقت های مختلف صوفیانه از نقش پررنگی برخوردار بوده اند. این امر در آناتولی به صورت بارزتری نمایان بود. با بررسی طریقت های فعال مختلف این دوره، معلوم می شود که برخی از آنها خصوصیات و ویژگی های مشترکی داشته اند و جریان مشترکی را شکل داده بودند که ما از آن با عنوان «تصوف شهری غیرحکومتی» نام برده ایم. این نوع تصوف، از زبان پیچیده ای برخوردار نبود و سعی داشت با بیانی ساده و همه فهم، به مقاصد اخلاقی و اجتماعی خود دست یابد. این نوع تصوف، بر عرصه عمل بیشتر از نظر تأکید داشته است و آن را در هم جوشی با طبقات مختلف عامه مردم نشان می داد. دومین ویژگی مهم این نوع تصوف، شهری بودن آن است که ناشی از پیوند تنگاتنگ آن با طبقات اصناف و پیشه وران شهری بود. در این پژوهش، آن را در سه کارکرد سیاسی، اجتماعی و اقتصادی مورد ارزیابی قرار دادیم.

در سال های نخستین هجوم مغولان بسیاری از عناصر فرهنگی ایران در معرض انهدام قرارگرفتند، اما مدتی بعد بازتولید فرهنگی در ایران آغاز شد. حمایت مادی ومعنوی از دانشمندان، و پدید آمدن موسسات فرهنگی و اجتماعی در پوشش نهادهای وقفی به این امر بسیارکمک کرد. علی رغم گسترش و ساخت دارالشفاهای بسیار در این دوره، در پژوهش هایی که در این زمینه صورت گرفته دو عامل فرهنگ و وقف به طور اخص مورد بررسی قرار نگرفته است. تحقیق حاضر گذشته از معرفی واقفان و بررسی انگیزه های اجتماعی و فرهنگی آن ها در ساخت دارالشفا، به بررسی و آزمون این فرضیه می پردازد که طی دوران مغول ایلخانی، واقفان با حمایت های مالی و معنوی خویش از مؤسساتی مانند دارالشفا، قادر شدند مانع از رکود و انحطاط فرهنگی ایران شوند. برای این مقصود، از روش تحقیق تاریخی با رویکرد توصیفی و تحلیلی استفاده شده است. Abstract In the early years of Mongols’ attack, many of the cultural elements of Iran were destroyed, but after a short period of time, cultural reproduction soon started due to the material and spiritual support provided by scholars and researchers as well as the establishment of cultural and social centers under the aegis of charitable foundations. However, despite the foundation and development of many health centers entitled ‘ Dār alshifa ’ in this era, studies carried out in this relation have never given the full attention to the role played by the two following motivation factors: culture and endowment. The present study not only introduces the benefactors of the era and analyses their cultural and social motives for building Dār alshifa as, but also tests this hypothesis that during the Mongol Ilkhanid period, benefactors – through their financial and spiritual support of foundations like Dār alshifa as – were able to halt the cultural decline and stagnation in Iran. In order to so, this study adopts a historical method and a descriptive analytical approach. Keywords: Cultural Scientific Centers, Benefactors, Dār alshifa , Mongols, Ilkhanids.

آذربایجان در تحولات تاریخی دوره سلجوقی همانند اکثر ادوار تاریخ ایران جایگاه و اهمیت برجسته ای داشته است. با بررسی و مطالعه در منابع اصلی و مهم دوره سلجوقی روشن می گردد که از نیمه اول قرن پنجم هـ.ق. گروه های وسیعی از عناصر ترکمن (که غز یا اغوز نیز نامیده می شدند) به آذربایجان در نزدیکی مرزهای بیزانس سرازیر شدند. از همین دوره اهمیت ویژه آذربایجان به عنوان پایگاه اصلی ترکمنان و دولت سلجوقی آغاز شد. این پژوهش برآن است به این پرسش پاسخ دهد که آذربایجان در فتح آناتولی در دوره سلجوقی چه نقشی ایفا کرد؟ روش این پژوهش و جهت گیری شیوه گردآوری داده ها، تاریخی ـ تحلیلی است و دست آورد آن نشان می دهد که منطقه آناتولی درهمسایگی آذربایجان ایران از جمله نواحی مهم و مقصد در عرصه مهاجرت قبایل ترکمن وسیاست توسعه ارضی سلجوقیان بود. اما تصرف آناتولی بدون دسترسی به آذربایجان میسر نبود. به عبارت دیگر آذربایجان کلید فتح آناتولی و حتی قفقاز برای سلجوقیان بود.

مقاله حاضر درصدد است تا تاملاتی در این میراث مشترک یعنی مزارات و برخی تشابهات موجود در باورهای مسیحیان، علویان و بکتاشیان داشته باشد. نتیجه حاصله از این قرار است که پیران و شیوخ طریقت ها با تلفیق معتقدات خود با باورهای ساکنین محل و هم آهنگ نمودن آنها با اساطیر و آئین های مورد پرستش آنان، پس از مدتی مجادله از طرف ساکنین پذیرفته شده و در کنار هم به زندگی خود ادامه دادند و بعضاً با یکی کردن زیارتگاه ها از طرف دارندگان هر دو باور در روزهای خاص تنها با عوض نمودن بعضی از تصاویر از طرف زوار زیارت می شدند که به زیارتگاه های دو طرفه مشهور بودند.

در این مقاله سعی شده حرم سراها در امپراتوری عثمانی ، زندگی و نقش زنان حرم سرا ، چگونگی ورود ، و ازدواج آن ها با سلاطین عثمانی ، و نقش خرم سلطان از موقع اسارتش به دست تاتارهای کریمه و ورودش به حرم سرای سلطان سلیمان قانونی که به علل مختلفی همچون هوش ، زیبایی و جذابیت به صورت سوگلی سلطان سلیمان در آمد ، و با استفاده از علاقه سلطان سلیمان و کسب قدرت در دربار برای تامین جانشینی فرزندانش ، و این موضوع که به اتفاق دختر و دامادش دست به دسیسه هایی زد که در نهایت سرنوشت شومی را برای دربار عثمانی به بار آورد ، مورد بررسی و تحلیل قرار گیرد.

نوشتارحاضر به مسئله ریختن خون اعضای خاندان شاهی که می توانستند به گونه ای ، تهدیدی برای قدرت سلطان و یا جانشین او به شمار آیند، پرداخته است.مسئله قتل و خونریزی های سیاسی در نظام های موروثی به تبع بحران جانشینی که مبتلا به آن بودند همواره وجود داشته است.امپراتوری عثمانی نیز از این قاعده مستثنی نبود و در طول دوره استقرار با بحران مذکور دست و پنجه نرم می کرد.در این مقاله در کنار تبیین موضوع به صورت مقایسه ای بین امپراتوری عثمانی و دیگر حاکمیت های دوره میانه سعی شده است، به طور ویژه «قانون برادرکشی»سلطان محمد فاتح مورد تامل و ارزیابی قرارگیرد.

در قرن شانزدهم میلادی، سلطه روسیه در آسیا، شمال دریای سیاه و شمال دریای خزر که اقوام آن مسلمان بودند، گسترش یافت. عثمانیان در این ایده بودند که کانالی از رودخانه دُن به رودخانه ولگا حفر کنند تا با فتح استراخان و با کمک مسلمانان ترکستان راه پیشروی روس ها را به سوی دریای خزر سد کند و جبهه ای از پشت سر علیه ایران باز کند. اما روسیه پیش دستی کرد و با تصرف شهرهای غازان و استراخان و حوضه ولگا و پیشروی در قفقاز، در میان مسلمانان این مناطق جدایی انداخت. عثمانی تلاش کرد تا حرکات روس ها را در قفقاز مانع شود. اما، به علت گرفتاریها در اروپای مرکزی و مشکلات داخلی این نقشه را کنار گذاشت. این مقاله درنظر دارد سیاست عثمانی علیه روسیه در آن قلمرو و نتایج ناکامیاش را بررسی کند.

با آغاز تحولات و دگرگونیهای صنعتی، اقتصادی و فکری دنیای غرب و نفوذ آن به دنیای شرق، کشورهای روسیه و عثمانی به علت همجواری با دنیای غرب، نفوذ اندیشه های فکری دنیای غرب در این کشورها زودتر از سایر کانون های شرق آغاز گردید. لذا روشن فکران و دولت مردان بیش تر کشورهای شرق الگوهای این کشورها را مورد استفاده خود قرار دادند. شهر های آذربایجان و گیلان نیز به علت قرار گرفتن در مسیر ارتباطات تجاری و داشتن ارتباط فکری با روسیه و عثمانی زودتر از سایر شهرها در جریان تحولات دنیای غرب قرار گرفت . امیرکبیر یکی از دولت مردان بزرگ ایران نیز با استفاده از جریان های فکری این سه کانون، توانست اندیشه های فکری خود را متحول سازد.

این مقاله درصددد است مهم ترین جنگ سلجوقیان با امپراتوری بیزانس را مورد بازکاوی و بررسی قرار دهد. تصرف ایران توسط ترکان سلجوقی و پیشروی آنان به سوی آناطولی، دو قدرت برتر منطقه را در برابر هم قرار داد. این رویارویی علی رغم برتری بیزانس به پیروزی قاطع سلجوقیان انجامید. این مقاله با نگاه تحلیلی به سیاست سلجوقیان و رومیان در آناطولی، سعی دارد ریشه های نارضایتی مردم منطقه از رومیان را تشریخ کند و چگونگی زمینه پذیرش سلطه ترکان را بیان کند. در قسمتی دیگر به رویارویی دو سپاه، ترکیب جمعیتی نیروها، تاکتیک ها و سلاح های طرفین و عملکرد آن ها در جنگ پرداخته است. در قسمت پایانی نیز پیامدهای پیروزی نبرد ملازگرد از جمله تشکیل دولت سلجوقیان روم، تضعیف نفوذ مسیحیان در آناطولی، ترک شدن منطقه و آغاز جنگ های صلیبی می پردازد. این مقاله با استناد به مطالب مورخان مسلمان عرب، ایرانی و ترک داده های قابل توجهی ارایه می دهد.