نرجس خدایی

هر چند قرار بود ادبیات پس از جنگ جهانی دوم نقشی ابزاری و تبلیغاتی در بازسازی جامعه سوسیالیستی بخش شرقی آلمان به عهده بگیرد و رسالت سیاسی داشته باشد، اما سیطره ایدئولوژی مارکسیستی بر این گستره در عمل چندان آسان نیفتاد. جستار حاضر به نقد سه اثر مهم می پردازد که نقش برجسته ای در شکستن سدهای ایدئولوژیک و گشایش فضاهای خلاقانه ادبی داشتند و توانستند به مدد مضمون ها و ساختارهای ویژه خود ، از گفتمان تک گوی حاکم فاصله بگیرند و با ادبیات جهان پیوندی ارگانیک برقرار کنند . این آثار در سه دهه متفاوت نوشته شده اند و درونمایه های متفاوتی دارند، اما هر یک به ترفندی از تن دردادن به پیش نهاده های رئالیسم سوسیالیستی سر باز زده اند. این پژوهش نشانگر آن است که خرد گرایی ، شک گرایی، درون نگری و فردگرایی چنان در فرهنگ آلمانی زبان ریشه دوانده بود که حتی نویسندگان متعهد به جهان بینی مارکسیستی حاضر نشدند، آموزه های «رئالیسم سوسیالیستی» را بی چون و چرا بپذیرند .

«هرمنوتیک ادبی» و یا «رویکرد هرمنوتیکی به متون ادبی» را طرح کرده و با نگرش‏ها، انتظارات و پیشنهادهای گوناگون پا به عرصه این میدان نهاده‏اند. بعضی از ایشان، چون پتر سوندی، نوع خاصی از هرمنوتیک را مدنظر دارند، که توان آن را داشته باشد، نخست به بازخوانی و ساماندهی پیشینه تاریخی نظریه‏های تاویل ادبی بپردازد، و سپس در هماهنگی با مدرن‏ترین روش‏های نقدِ ادبی و زبان‏شناختی، جوابگوی پرسش‏های بنیادینی باشد که ذهن منتقدان ادبی از دیرباز با آنها مشغول بوده‏ است. بعضی دیگر، چون هانس روبرت یآوس و اومبرتو اکو، خود از پایه‏گذاران مکتب‏های ادبی محسوب می‏شوند، و قصد دارند، دامنه نقد ادبی را به مددِ پرسش‏های جامع هرمنوتیکی گسترش دهند و با رجوع به مبانی محوری این مبحث، اعتبار تئوری‏ها و اندیشه‏های خود را محک زنند. جستار حاضر به نقد و بررسی منتخبی از مهم‏ترین رهیافت‏ها و نظریه‏های هرمنوتیک ادبی، مناسباتِ آن با سایر دیسیپلین‏های مشابه علوم انسانی، و تلقی‏های مختلف از وظائف و کارکردهای آن می‏پردازد و سؤالاتی نیز در مورد توان آشتی‏پذیری هرمنوتیک با روش‏های تاویل متن و نظریه‏های نقد ادبی مطرح می‏کند. توجه اساسی این مقاله اما به دیدگاه‏ها، راهکارها و معضلاتِ ویژه‏ای معطوف است که در تقاطع اندیشه‏های محوری تاویل ادبی و پرسش‏های هرمنوتیکی شکل می‏گیرند.

"موضوع «شرق» دهه ها پیش از ایجاد و گسترش آکادمی ها و مکتب های شرق شناسی مورد توجه اهل ادب و فرهیختگان آلمانی زبان قرار گرفته و به ویژه از نیمه دوم سده هیجدهم میلادی بیش از هر زمان دیگری در آثار ادبی، ترجمه ها و مباحث نظری مطرح شده، و وجه تخیلی آن نیز افزایش قابل توجهی یافته بود. جستار حاضر نخست دلایل مطرح شدن شرق را در برهه زمانی مذکور بررسی می کند و سپس به معرفی آن دسته از متون شرق گرایانه می پردازد که سهم برجسته ای در باز شدن فضای فرهنگی و تکوین ادبیات جهان شمولانه داشته اند. در پایان برداشت های عرضه شده در مورد شرق، در سه ساحتِ علوم نظری، پرداخته های ادبی و سفرنامه بررسی و تحلیل خواهد شد."

اندیشه فریدریش شیلر بر بستر تفکرات کلاسیک در دورانی تبلور می یابد که عنصر زیبایی به مثابه نیروی محرکه ای در مسیر تحقق آرمانشهر انسان متعالی تلقی می شود. جستار حاضر به سیر تحول مفهوم زیبایی در نوشته های زیبایی شناختی شیلر می پردازد و نشان می دهد که چگونه زیبایی های طبیعی و حسیات در فرآیندی تدریجی اعتبار خود را از دست می دهند و دو مؤلفه ی «خرد» و «آرمان» گستره تفکر زیبایی شناسانه را فتح می کنند. شیلر در متون متأخر خود به وضوح از نگاه کانت مآبانه به مباحث زیبایی شناسانه فاصله می گیرد و به تأویل هگلی هنر نزدیک می شود که آفرینش هنری انسان را برتر از پرداخته های طبیعت می پندارد.