حسن حیدرزاده سردرود

ناصر خسرو از شخصیت های بزرگ و تأثیرگذار در تاریخ و فرهنگ و ادب ایران است، اما به دلیل فعالیت سیاسی و عقیدتی در مذهب غیر غالب، عده ای گاه تعمداً او را نادیده گرفته و فراتر از این، گاه عده ای او را مورد بدترین دشنام ها قرار داده اند. با این همه، همواره ذوق ادب دوست عام ایرانیان، استواری و فصاحت اشعار او را -بدون توجه به مسلک سراینده آن ها- ستوده و برخی از آن اشعار را در طول سده ها به خاطر سپرده و نگاه داشته اند. این مقاله بر آن است که با جمع آوری هر گونه یادکرد از نام ناصر خسرو از زمان بعد از حیاتش تا سال هزار هجری در متون ایرانی، میزان و چگونگی حضور او را در حافظه مکتوب بلندمدت ایرانیان بررسی و تحلیل کند. این تحقیق به روش توصیفی- تحلیلی انجام گرفته است. بر اساس یافته های این تحقیق، سه رویکرد متفاوت به ناصر خسرو در متون وجود دارد: غالباً در متون ملل و نحل از او به زشتی یاد می شود. در برخی متون، فارغ از نگاه عقیدتی، اشعار او را تحسین می کنند و به زندگی او پرداخته می شود و رویکرد برخی متون به شخصیت او، افسانه پردازانه است تا واقعی. یادکرد دشمنانه نام ناصر خسرو از زمانی که فعالیت های نظامی و تبلیغی فرقه اسماعیلیه افول می کند، کمتر شده و سیمای ناصر خسرو از مبلّغی مذهبی، تبدیل به پیر و شیخ صاحب کرامت می شود.

کتاب حقیقت البیان فی شرافت الانسان، کتابی است داستانی – عرفانی که ماجرای داستان اصلی آن شکایت بردن حیوانات از آزار آدمیان به پادشاه جنیان به نام «ملک دادبخش» است. این کتاب را محمدعلی بن اسکندر شیروانی در سال 1250 ه ق نوشته و آن را به محمدشاه قاجار تقدیم کرده است. داستان اصلی کتاب، ریشه در رسائل إخوان الصفا دارد و غیر از روایت این کتاب، چندین روایت دیگر نیز از آن به زبان فارسی شناخته شده و نشر یافته است. هدف ما در این پژوهش معرفی این نسخه خطی و نویسنده آن و مختصات سبکی و تمایز آن با سایر روایتها است. روش تحقیق، توصیفی- تحلیلی است و اطلاعات آن از منابع کتابخانه ای استخراج شده است. یافته های تحقیق نشان می دهد که عمده تفاوت روایت شیروانی با سایر روایات، وارد کردن رنگ و لعاب عرفانی بر داستان از زبان شخصیتهای داستان است. در این روایت، دلیل اشرفیت انسان بر سایر حیوانات، داشتن روح الهی و توانایی معرفت او تلقی می شود. از دیگر تمایزات آن، استشهاد فراوان به ابیات و امثال و عبارات فارسی و عربی و قرآنی و روایی و در کل استفاده از سبک مصنوع و متکلف است. نسخه ای از این کتاب حاوی نوزده نگاره مینیاتور مانند است که ارزش بصری آن را بالا برده و چاپ کتاب باعث خواهد شد خطر از بین رفتن آنها کمتر شود. از این کتاب تا کنون دو نسخه شناخته شده است: نسخه اصلی که در کتابخانه آکادمی بخارست رومانی مظبوط است و نسخه ای دیگر که در کتابخانه ملک نگهداری می شود.

داستان محاکمه انسان و حیوان که قدیم ترین روایت موجود از آن در رساله های عربی إخوان الصفاست، در دو دوره زمانی سده هشتم و سده سیزدهم قمری بیشتر مورد توجه نویسندگان زبان فارسی (و ترکی) قرار گرفته است. در این دو دوره، دوازده ترجمه و اقتباس از این داستان شناسایی شده، که این تحقیق در پی معرفی و کشف تبارشناسی و جریان شناسی و در کل ارتباط بین آنهاست. بر اساس یافته های این تحقیق، سه جریان اصلی و یک جریان فرعی (التقاطی) در این ترجمه و اقتباسها وجود دارد: جریان اصلی شاکله روایت عربی (پیرنگ، زمان و مکان، شخصیتها و خط سیر داستان) را حفظ کرده و تغییرات بنیادین در آن نداده است. دخل و تصرفات این جریان، عمدتا تغییر سبک نگارش آن از نثر مرسل به نثر مصنوع بوده است. جریان دوم، داستان را تلخیص کرده است و جریان سوم که با ابتکار میرحسینی هروی آغاز می شود، تغییرات بنیادین در روایت داده و داستانی با ساختار، خط سیر و پیرنگ متفاوت ارایه می دهد. در این جریان، گرچه مضامین اصلی گفتگوها و برخی شخصیت ها حفظ می شود، طرح و خط سیر داستان، در پرتو گفتمان عرفانی باز تولید می شود. نمود تاثیر گفتمان عرفانی، در افزودن تم «سفر» و «پیر» و برپایی دادگاه های هفتگانه در هفت روز و همچنین موضوعات گفتگوهاست. سرانجام در روایت مجمع النورین ملا اسماعیل سبزواری، سه شاخه مذکور ترکیب می شود و در آن مضمون و محتوا از شاخه اول و ساختار از شاخه دوم اقتباس می گردد.

هدف اصلی این پژوهش کتابخانه ای بررسی رفتارهایی است که با بردگان در «خمسه» نظامی و رمان «کلبه عمو تم» نوشته هریت بیچر استو انجام شده است. طرز تلقی و نوع نگاه نظامی و استو به مسأله برده داری متأثر از دیدگاه عام تر جامعه آنان نسبت به برده داری است. با بررسی نوع رفتارهایی که اربابان با بردگان خود داشته اند به دو نگاه عام و متفاوت برمی خوریم؛ در آمریکای اواخر قرن بیستم بردگان از حداقل حقوق انسانی خود محروم بودند و به فجیع ترین شکل ممکن با آنان رفتار می شد ولی در «خمسه» نظامی برخوردهای چندان ظالمانه ای در قبال بردگان ملاحظه نمی شود چراکه بردگان زیر سایه اربابان زندگی راحتی را می گذراندند و حتی در مواردی نه چندان کم عضوی از خانواده نیز محسوب می شدند. در مقابل از چند مورد بی لطفی با بردگان نیز در «خمسه» سخن به میان آمده است که نسبت به رفق و مهربانی اربابان بسیار اندک است؛ از جمله این بی لطفی ها؛ تحقیر بردگان و خشونت علیه آن ها است. در رمان «کلبه عمو تم» نیز آزاد کردن بردگان و مهربانی با آن ها توسط اربابان بعضاً مجال طرح یافته است که حاکی از وجود انسان های وارسته ای است که در جامعه آمریکا زندگی می کرده و طرفدار الغای بردگی بوده اند.

کتاب «معارف» تنها اثر باقی مانده از بها ولد، محمد بن حسین خطیبی بلخی، پدر مولانا است. بها ولد و اثرش «معارف» در طول تاریخ مورد بی توجهی ادیبان و دوستداران عرفان و ادبیات بوده است. ولی امروزه عرفان صادقانه و ساده و ناب و بی لفظ بازی او مورد توجه بیش از پیش ایرانیان و محققان وعرفان دوستان غربی واقع شده است. این کتاب بر خلاف آنچه از نامش تصور می شود، مجوعه منظمی از اندیشه ها و عقاید نیست بلکه حاوی مجموعه ای پراکنده و نامنظم از افکار، بیان رویاها، تصورات، تعمق در معنی و تفسیر برخی آیات قرآنی و تاویل عرفانی آنها، تفکر در مورد مسائل کلامی چون جبر و اختیار و... و گاهی گلچینی از مواعظ و خطابه های اوست که بدون هیچ ترتیب موضوعی توسط خود او یا دیگران کنار هم جمع شده و بعدها نام «معارف بها ولد» به خود گرفته است. عرفان او، عرفان مثبت و جمع گرا (صحبت) و به دلیل تاکید بر انس و جمال و معیت مهرآمیز الهی مبتنی بر احساس شادی ومسرت و مزه (در برابر عرفان متکی بر زهد و خوف) است. حجاب یکی از مقوله های عرفانی مطرح شده در این کتاب است. در این مقاله ابتدا حجاب عرفانی را با توجه به اقوال متقدمین صوفیه تعریف کرده و سپس اندیشه های بها ولد را در این مورد به تفصیل بررسی نموده و آن گاه بازتاب اندیشه های بها ولد را در مثنوی نشان خواهیم داد.