نجفقلی حبیبی

در این مقاله ابتدا به گسترش حوزه آموزش های دینی اسلام تا اواخر سده اول هجری اشاره شده و سپس به چگونگی گسترش معارف در حوزه های مختلف علوم و معارف از ادب و تاریخ و فقه و علوم عقلی و پزشکی و دیگر دانش ها به اجمال توجه شده است. در ضمن شکل گیری تمدن اسلامی از قرن دوم هجری و به خصوص دارالحکمه بغداد در اواخر قرن دوم و اوایل قرن سوم هجری و تأثیر آن بر اقبال عمومی اهل فضل به تدوین و تألیف مجموعه های عظیم در حوزه های مختلف دینی و فرهنگی و علمی و ادبی و تاریخی از نوع الشعر و الشعراء «ابن قتیبه دینوری» (259ه .ش/267ق ) و الطبقات الکبری «ابن سعد» (223ه .ش/230ق ) و ده ها عنوان در طول دهه ها و سده ها موردتوجه قرار گرفته است. پس از تبیین مختصر این مقدمات، ویژگی های سه دانشنامه: المعارف ابن قتیبه دینوری، مفاتیح العلوم خوارزمی و دانشنامه ابن سینا پرداخته شده است.

کتاب اول قانون ابن سینا از متن های بسیار مهم در پزشکی است که همواره مورد مراجعه دانشمندان رشته های مختلف بوده است. این متن دشواری هایی دارد و از همان اوان تألیف متخصصانی به نوشتن شرح و یا تلخیص آن اقدام کرده اند. از جمله شروح متأخر، شرح بسیار مفصل قطب الدین شیرازی با عنوان التحفکهالسعدیه است. قطب الدین شیرازی به صورت مزجی قسمت اعظم آن را شرح کرده است؛ وی در این شرح آن بر مبنای نظر و سلیقه خود، اثر یازده نفر از شارحان قانون را که قبل از خود او بوده و بر قانون شرح نوشته اند بررسی و نقد کرده است. با توجه به این که این شرح مفصل است، این بنده خلاصه ای از آن را با استفاده از عبارات خود او با عنوان «المنتخب من التحفکهالسعدیکه» تنظیم کردم که توسط انتشارات انجمن آثار و مفاخر فرهنگی چاپ شده است. در متن منتخب فقط توضیحات قطب الدین آورده شده و از بگو مگوهای او با دیگران صرف نظر شده است.

در این مقاله به اختصار چند موضوع از نظر خواجه نصیرالدین طوسی بر مبنای کتاب اخلاق ناصری تصحیح مرحوم استاد مینوی بررسی شده است: خواجه تشکیل جامعه بزرگ بشری را به دو صورت تصویر کرده است: یکی از طریق اجتماعات مسلمانان با حضور در مسجد، از مسجد محله تا مسجد الحرام در مکه و مسجد النبی در مدینه و دیگری اجتماعات عموم مردم از خانه و خانواده تا روستا و شهر و کشور و جامعه جهانی که امروزه به عنوان سازمان ملل شکل گرفته است؛موضوع دوم بحث سلامت جامعه است که خواجه با طرح خیرات عامه و شرور عامه مطرح کرده و مهم ترین وظیفه حاکمان را گسترش خیرات عامه می داند؛ جامعه فاضله و جاهله که مورد بحث واقع شده است، به نوعی با خیرات و شرور عامه مرتبط است و وظیفه حکمرانان محقق ساختن خیرات عامه است. در جامعه فاضله دو موضوع مورد توجه قرار گرفته است یکی نحوه به کار گیری مدیران و دیگری مراقبت از ظهور و روییده شدن جریان های مفسد از درون جامعه فاضله که خواجه آنها را نوابت می نامد.

سهروردی معروف به شیخ اشراق بنیان گذار حکمت اشراقی در دوره تمدن اسلامی و از بزرگان فلسفه اسلامی است. در نیمه دوم قرن ششم هجری در سهرورد متولد شد. در زادگاه خود و مراغه و اصفهان تحصیلات خود را در محضر اساتید به پایان برد و سرانجام در حلب سوریه به اتهام بددینی به عمر شریفش پایان داده شد. اما چراغ پرفروغ حکمت اشراقی او به خصوص در ایران هیچ گاه خاموش نشد و آثار علمی او امروز در مراکز علمی جهان روشنی بخش جان های شیفته حقیقت و معنویت است.

یکی از پرسش هایی که اذهان محققان و اطبا را به خود مشغول کرده است بررسی چگونگی تأثیر نگرش فلسفی ابن سینا بر طب اوست. ابن سینا در زمینه علم النفس تحقیقات ارزنده ای ارائه کرده است که مبنای او در مراحل شناخت بیماری جسمی و روحی و نحوه درمان آن است. ترکیب انسان از نفس و بدن، برخورداری نفس از قوای متعدد، ارتباط نفس و بدن و شرافت مزاج انسان و نزدیکی به اعتدال حقیقی، از نمونه تحقیقات فلسفی ابن سینا در زمینه نفس است که در طب از آن بهره برده است. از تأثیرات مهم علم النفس ابن سینا بر طب او توجه به تأثیر حالات نفسانی بر امور بدنی و بالعکس است. با توجه به این رویکرد وی در برخی موارد به جای تدبیر طبیعی از تدبیر نفسانی استفاده می کند. بر این اساس در طب سینوی در شیوه معالجه به جنبه های نفسانی و بدنی به یک اندازه توجه می شود.