علیرضا ابراهیم

ذوالنون مصری از عرفای اثرگذار بر تصوف است و شناخت سرچشمه های افکار وی می تواند به فهم عوامل زاینده و جهت دهنده تصوف یاری رساند. این مقاله می کوشد ارتباط او را با ائمه شیعه (ع) و ترویج آموزه های ایشان را در قالب روشی توصیفی تحلیلی مستدل سازد. بعضی استادان ذوالنون، با امام صادق (ع) ارتباط داشتند و برخی راویان که احادیثی را به واسطه ذوالنون نقل کردند، جزء رجال و روّات معتبر شیعه و از نزدیکان ائمه (ع) بودند. شباهتی فراوان میان افکار و اقوال ذوالنون با روایات امیرالمومنین، امام حسین، امام زین العابدین، امام صادق، امام رضا و امام عسکری (علیهم السلام) وجود دارد. بعضی علمای شیعه نیز به ذوالنون استناد کرده اند، همچنین ذوالنون مدتی را در سامرا می زیست و زمینه دیدار وی با امامین عسکریین (علیهماالسلام) فراهم بود. از مستندات برمی آید که او بی واسطه از تعالیم ائمه شیعه(ع) بهره مند بوده و بعضی آموزه های ایشان را ترویج نموده است؛ آموزه هایی که بعدها مرجع و مأخذ صوفیه شدند.

گزارش سیاحان اروپایی دربارۀ تصوف دوران صفویه، از آن جهت که فارغ از الزامات تاریخ نگاری رسمی نگارش یافته اند، جزئیاتی بدیع و ارزشمند را در بردارند. این مقاله که با شیوۀ توصیفی-تحلیلی تألیف شده، می کوشد تا گزارش سیاحان را در مقایسه با آثار مخالفان، موافقان و پژوهشگران تصوف ارزیابی کند. نتیجه این که سیاحان به سبب اقامت محدود و مسیرهای مشخص، صوفیان بسیاری از مناطق ایران را ندیدند و لذا توصیفات آنها جامعیت ندارد. گزارش سیاحان عموماً نشانگر رویارویی مستمر دراویش نعمتی- حیدری، انزواطلبی و لاابالی گری بعضی صوفیه، و وابستگی شماری از آنان به حاکمیت است. گردآوری وجوهات از رهگذران و اظهار کرامات نیز از جمله رفتارهای صوفیه اند که اغلب مورد پیش داوری و تعمیم سیاحان قرار گرفته اند. بعضی خدمات صوفیه به جامعۀ شیعی و محبوبیت اولیای تصوف نزد مردم نیز مورد توجه سیاحان بوده است. البته تناقض هایی در گزارش سیاحان وجود دارد که احتمالاً ناشی از ذهنیت اروپایی و یا جهت دهی مترجمان است.

یکی از عرفای گمنام قرن نهم شرف الدین علی یزدی است که به واسطه اثر معروف خود، ظفرنامه تا کنون به عنوان مورخی شهیر از وی یاد شده؛ هرچند کشف آثار و تحقیقات معاصر ابعاد دیگر شخصیت علمی او را هویدا کرده است لیکن معرفی نسخه خطی تازه یاب رساله تهلیلیه «التوحید من نفس الرحمن» سبب پیدایی و شناخت وجهه عرفانی این مورخ، ادیب، ریاضی دان، منجم، لغوی و موسیقی دان یزدی شده که تا کنون مهجور مانده است. در این پژوهش ضمن واکاوی زندگی و شخصیت معنوی شرف الدین علی یزدی کوشش شده است با بررسی اندیشه های عرفانی وی در سه مقوله اساسی خداشناسی، هستی شناسی و انسان شناسی، منظومه عرفانی این دانشمند تبیین شود. شرف الدین علی یزدی قائل به وحدت ذاتی در ضمن کثرات رتبی است و آفرینش عالم را که صورتی از نَفَس رحمانی است، نمایشی مترتب بر ظهور اسمای حسنی و بر مدار عشق می داند. قرائن و شواهد تاریخی حکایت از تبعیت وی از شاه نعمت الله ولی در سلوک داشته و طی طریق در کنار اشتغالات سیاسی و اجتماعی وی بسیار بارز و حائز اهمیت است.

در این مقاله به روش توصیفی- تحلیلی به بررسی کرامات امام علی (ع) که در متون صوفیه باقی مانده اند وتصورمی شود که بخشی از تصور ایشان از حضرت بر پایه  همین کرامات شکل گرفته باشد و تصویر امام علی(ع) و جایگاه و نقش خواب و رویا در کشف و شهود عرفا پرداخته شده است. این بررسی نشان می دهد که یکی از مهمترین کارکردهای خواب عرفا حل بسیاری از مسائل و دغدغه های ذهنی آنان بوده است که بیشتر در حوزه مسائل دینی و عرفانی هستند. آن ها علاوه بر این که این مسائل را از طریق خواب بیان می کردند، از این طریق بر تاثیرگزاری آن بر مخاطبان هم می افزودند؛ چون حل این مسائل در خواب از زبان خدا، پیامبر(ص) و مشایخ صوفیه انجام می شده است. علاوه بر حل مسائل در خواب عرفا، مکاشفاتی از نوع الهام مشاهده می شود که از وقایعی که هنوز در واقعیت اتفاق نیفتاده، خبرمی دهند.

بازدید از اماکن مذهبی یکی از برنامه های رایج در سفرهای دیپلمات ها و مقامات کشورهای مسلمان به هنگام حضور در دیگر ممالک اسلامی است. آرامگاه امام هشتم شیعیان در شهر مشهد مقدس که مهم ترین زیارتگاه ایران به شمار می رود، در سده اخیر پذیرای ده ها تن از دولتمردان اهل سنت بوده است. این تحقیق که به روش توصیفی تحلیلی انجام گرفته، در پی یافتن علل تشرف مقامات مذکور به حرم رضوی است. یافته ها نشان می دهد گرایش های صوفیانه بعضی از دولتمردان مسلمان، یکی از علل تشرف آن ها به آستان مطهر امام هشتم (ع) بوده است. بعضی سیاستمداران مسلمان، همچون ظاهرشاه، ابوالکلام آزاد، عمران خان، عبدالله واد، بی نظیر بوتو و... از کشورهای افغانستان، هند، پاکستان، سنگال و ... به هنگام حضور در ایران، با انگیزه زیارت امام رضا (ع) عازم مشهد شده اند. این افراد در وطن خویش به حمایت از صوفیه یا وابستگی به طریقه هایی چون سهروردیه، قادریه، نقشبندیه، چشتیه و مریدیه شهرت داشتند و گزارش های متعددی از تشرف ایشان به زیارتگاه های صوفیه وجود دارد. با این وصف، به نظر می رسد که مقامات سیاسی مذکور حسب باور یا نظر به احترام و جایگاه امام رضا (ع) در سلسله های صوفیه، نسبت به زیارت مزار وی اقدام کرده باشند. در این زمینه می توان انتظار داشت که زیارتگاه حضرت بتواند به عنوان نقطه اتکایی در بهبود و تقویت روابط سیاسی و فرهنگی مثمر باشد.