سید علی حسینی زاده

مسئولیت پذیری اجتماعی، پایه اخلاق اجتماعی است و از عناصر اساسی فرهنگ بومی ما، سرمایه اصلی جریان انقلاب اسلامی و از مفاهیم مهم برنامه توسعه پایدار جهانی و به معنای تعهد درونی و اخلاقی در مقابل جامعه و دیگران است. در این نوشتار با روش توصیفی-تحلیلی و قیاسی به بررسی مفهوم مسئولیت اجتماعی از نگاه اسلامی و ابعاد و ویژگی های آن پرداخته شده و به پرسش های اساسی درباره ماهیت و خاستگاه مسئولیت اجتماعی، گونه شناسی و نحوه اعتبار این مفهوم، نحوه صدق بر مصادیق، ارکان و ساخت مفهومی و نهایتاً ارتباط آن با مفاهیم نزدیک، پاسخ داده شده است. چنانکه از تحلیل این مفهوم با استفاده از امکانات فلسفه و معارف اسلامی و با تکیه بر آرای یکی از متفکران برجسته معاصر در این حوزه به دست می آید، مفهوم مسئولیت اجتماعی در رویکرد اسلامی، نه صرفاً یک قرارداد اجتماعی و حقوقی، بلکه مفهومی اخلاقی مبتنی بر حقایق و مبادی توحیدی و از سنخ معقولات ثانی فلسفی است که با در نظر گرفتن رابطه سبب و مسببی بین افعال اختیاری انسان و اهداف صحیح جامعه انسانی، با معیار فطرت و شریعت، انتزاع شده است و در امتداد مسئولیت انسان در برابر خدا و خویشتن، دامنه وسیعی در همه حوزه های زندگی اجتماعی با اولویت های خاص خود دارد و حد نصاب آن به عنوان یک ارزش اخلاقی، قصد رضای الهی است. همچنین این مفهوم، مفهومی جامع است که رابطه آن با حقوق اجتماعی رابطه تضایف، و نیکوکاری وجه ایجابی آن است.

از مهم ترین ابعاد تربیتی زیارت، که نقش بسزایی در رشد و ارتقای عاطفی و انگیزشی زائر ایفا کرده و زمینه ساز ایجاد کنش ها و رفتارهای بهنجار او را فراهم می آورد، تربیت عاطفی است که بازتاب این نوع از تحریک عواطف و انگیزش سازی را می توان در زیارت نامه های معصومان علیها السلام پی گیری و مشاهده کرد. پژوهش حاضر با روش توصیفی تحلیلی، کارکرد زیارت در رشد و ارتقای تربیت عاطفی زائر را در خلال بیانِ گونه های مختلف تربیت عاطفی، با بررسی دیدگاه اسلام و روان شناسی معرفی کرده، و به تحلیل آیات و احادیث و نیز یافته های علمی جدید در این زمینه در ضمن زیارت جامعه کبیره پرداخته است. بررسی ها نشان می دهد که زیارت به عنوان واقعیتی دینی با تحریک عواطف و ایجاد انگیزه، روح و روان فرد را مورد تأثیر قرار داده و زمینه را برای خَلق عواطف سالم، همچون آرامش، احساس امنیت، امیدآفرینی و همچنین مهار احساسات غلط و زدودن عواطف ناسالم همچون وابستگی های غلط و احساس تنهایی فراهم می کند.

از شیوه های تربیتی مؤثر در فرایند یادگیری و آموزش، روش پرسش و پاسخ است. آیا از این شیوه در قرآن و سیره ائمه اطهار استفاده شده است؟ در این تحقیق به روش توصیفی تحلیلی با تحلیل آیات و روایات و سیره معصومان به دنبال بررسی جزئیات این روش هستیم. محتوای قرآن و روایات گویای آن است که قرآن، نه تنها شیوه پرسیدن را رد نمی کند؛ بلکه مردم را به آن دعوت می کند و با ظرافت بیان می دارد که باید از أهل علم پرسید. در قرآن گاهی مردم می پرسند و گاهی سؤال از ناحیه خداوند و به هدف تبلیغ معارف دین، برانگیختن تفکر و... است. روایات متعددی در مورد اهمیت پرسش گری وجود دارد، با مراجعه به روایات در حوزه های فقهی مشخص می شود که پیدایش آنها بر پایه پرسش گری بوده است. پرسیدن، سبب بالا بردن سطح معلومات، کاهش جهل و نادانی، درک بهتر موضوع و... شده؛ با ایجاد انگیزه، فرد را به سمت کشف ناشناخته ها و پیشرفت سوق می دهد.

احساسات و عواطف آدمی نقش ویژه ای در شیوه رفتار و اعمال انسان ایفا می کنند. این تأثیرگذاری در حیطه عبودیت و رفتار مذهبی نیز مشاهده می شود. این مسئله که احساسات پیش برنده در مسیر عبودیت و بندگی هستند و یا بازدارنده، محل بحث است. هدف این پژوهش بررسی آسیب هایی است که احساسات می توانند به ساحت عبودیت و رسیدن به قرب الهی وارد کنند. مطالعات پیشین به صورت صریح به این موضوع نپرداخته اند. لذا درصدد دستیابی به این هدف از روش توصیفی تحلیلی و جمع آوری اطلاعات به شیوه کتابخانه ای از منابع معتبر تفسیری، روایی و اخلاقی استفاده شده است. یافته های پژوهش حاکی از آن است که احساسات منفی و بازدارنده مثل ترس و ناامیدی می توانند انسان را از حرکت به سوی عبودیت بازدارند، بدان جهت که مانع از شناخت حقیقی پروردگار و درنتیجه بروز اعمال عبادی می شوند. رابطه این احساسات با پس رفت در صراط بندگی، رابطه ای هم افزاست. لذا ریشه برخی گناهان مثل حسد را می توان در احساسات ناهنجار و متضاد با فطرت انسان مشاهده کرد.

رویکرد جدید تربیت دوجنسیتی شکل جدیدی از نقش جنسیتی را تعریف می کند که خصوصیات و ویژگی های زنانه و مردانه را برای هر دوجنس به صورت یکسان و برابر می خواهد. یکی از مهم ترین مبانی که در این رویکرد بر آن تأکید می شود تساوی است. مبنای اخلاق اسلامی در مواجهه با جنسیت زنانه و مردانه توجه به تفاوت ها و نقش ها متناسب با ویژگی های تکوینی زنانه و مردانه است. این پژوهش که از نوع تحقیقات کتابخانه ای است با روش توصیفی−تحلیلی، با رویکرداخلاق اسلامی مبتنی برمنابع اسلامی همچنین منابع مرتبط با مسئله از جمله متون روانشناسی، جامعه شناسی و مطالعات زنان مبنای تساوی درتربیت دوجنسیتی را مورد ارزیابی و نقد قرار می دهد. یافته های پژوهش حاکی از آن است که اخلاق اسلامی زن و مرد را با توجه به اشتراکات از نظر ازرشی برابر می داند ولی با توجه به تفاوت ها و استعدادها و توانایی هایی تکوینی هرکدام −به عنوان حق طبیعی− دارای وظایف خاصی می داند که توجه و رعایت آن باعث دستیابی به سعادت فرد و جامعه می شود. اخلاق اسلامی چنین تشابه مبتنی بر همسانی تکوینی زن ومرد درخلقت را نمی پذیرد.

انسان در طول زندگی، پیوسته نیازمند تعامل با دیگران است و برای تحقق هر چه بهتر اهداف خود در روابط میان فردی، ناگزیر از توجه به تربیت اجتماعی است؛ از این رو، ضرورت دارد درباره طراحی نظام تربیتی در ساحت اجتماعی به طور جدی اندیشه کرد. در میان ارکان نظام تربیت اجتماعی، مبانی به عنوان منبع استخراج اهداف، اصول و روش ها، اهمیت بالایی دارد؛ به گونه ای که قوت و ضعف هر نظام تربیتی به میزان اتقان و صحت مبانی آن بستگی دارد. پژوهش حاضر درصدد است تا با روش اِسنادی و از طریق توصیف و تحلیل داده ها، مبانی تربیت اجتماعی را با نگرش به آموزه های اسلامی، اعم از آیات، روایات و منابع تفسیری به دست آورد. یافته های پژوهش نشان می دهد که مبانی تربیت اجتماعی را می توان ذیل چند مبنای کلی با عناوین «مبانی جامعه شناختی»، «مبانی انسان شناختی» و «مبانی روان شناختی» گنجاند. مبانی جامعه شناختی مواردی از قبیل اجتماعی بودن انسان، تأثیر و تأثر متقابل انسان و محیط اجتماعی، فرهنگ پذیری و مسئولیت اجتماعی انسان را در برمی گیرد. از جمله مبانی انسان شناختی می توان به برخورداری انسان ها از فطرت مشترک و کرامت ذاتی اشاره کرد. ذیل مبانی روان شناختی نیز دو مبنای هیجانی بودن و مهرورز بودن انسان قرار می گیرد.