مسعود مهدوی حاجیلویی

وجود جاذبه های گردشگری، یکی از مهم ترین دلایل مسافرت مردم به مقصدی خاص است. جاذبه ها به عنوان عامل کشش، با توجه به ویژگی های خاص و جذابیت هایی که دارند، می توانند گردشگران را از نقاط و سرزمین های دور جذب کنند. در این میان روستا ها جاذبه های گردشگری فراوان دارند و همواره گردشگران زیادی را به سوی خود جذب می کنند؛ بنابراین، توسعة پایدار گردشگری روستایی و مدیریت خردمندانة آن نیازمند برنامه ریزی است. در این میان، ایران با وجود جاذبه های فراوان فرهنگی، تاریخی و طبیعی هنوز نتوانسته است جایگاه خود را به عنوان یک کشور پذیرندة گردشگر در بازار جهانی صنعت گردشگری بیابد، از این رو سهم ناچیزی از درآمدهای این صنعت، نصیب کشور شده است. این مسئله، در زمینة گردشگری داخلی و به ویژه گردشگری روستایی نیز صدق می کند. سؤال کلیدی تحقیق آن است که راهبرد های مناسب برای توسعة گردشگری زمستانی در مناطق روستایی حاشیة پیست اسکی شمشک چیست؟ به این منظور، مقالة حاضر با استفاده از روش پیمایشی و مطالعه های میدانی در سطح کارشناسان و خبرگان با مدل SWOT به ارائة راهبرد کانونی برای توسعة گردشگری زمستانی در مناطق روستایی پرداخته است. قلمرو زمانی تحقیق، زمستان 1389 و آذر تا بهمن 1390 است. روایی پرسشنامه با استفاده از پانل متخصصان گردشگری و اساتید دانشگاهی تأیید شد و برای سنجش پایایی، از ضریب آلفای کرونباخ استفاده شد که ضریب به دست آمده 72 درصد است. نتایج، نشان دهندة این است که راهبردهای توسعة گردشگری زمستانی در روستا های منطقة حاشیة پیست اسکی شمشک در وضع موجود، جهت گیری به سوی راهبرد رقابتی است که در قالب 8 راهبرد فرعی، قابل پیگیری و عملیاتی سازی است، اما برای دستیابی به جایگاه مطلوب، در توسعة گردشگری زمستانی، با محوریت مشارکت روستا های حاشیة پیست اسکی شمشک نیاز به اتخاذ راهبرد جهشی تهاجمی است.

هدف از نگارش این مقاله بررسی اثرات اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی در منتخبی از روستاهای دره کن و سولقان که دارای قابلیت گردشگری بهتری نسبت به سایر روستاهای ناحیه هستند، می باشد. ناحیه روستایی مورد مطالعه(درّه سولقان)سالیانه گردشگران زیادی را در فصول گردشگری پذیرا است که خواه ناخواه اثرات آن بر روستاهای این ناحیه نیز مشهود است. نتایج این تحقیق نشان از اثرات محدود گردشگری بر اقتصاد این روستاها بوده و از سوی دیگر اقتصاد، تاثیر نامطلوبی بر افزایش قیمت ها بخصوص، قیمت مسکن در این مناطق داشته است. افزایش سطح سواد، ارتقای سطح بهداشت فردی و عمومی، افزایش تعامل با نواحی همجوار و کاهش مهاجرت، از جمله اثرات مثبت در زمینه اجتماعی می باشد. در زمینه زیست محیطی نیز ورود گردشگران به تخریب گونه های گیاهی و جانوری، افزایش آلودگی و نیز تخریب محیط زیست منجر شده است. بنابراین به نظر می رسد می بایست با برنامه ریزی اصولی به سمت بهبود وضعیت اقتصادی و اجتماعی و زیست محیطی ناحیه با عنایت به نتایج استخراج شده از تحقیقات میدانی گام برداشت.

فقر روستایی به واسطه فشار بر منابع محیطی و بهره برداری غیراصولی و ناپایدار از این منابع، موجب تشدید تخریب محیط زیست می شود و بحران های زیست محیطی نیز به واسطه تحلیل و از بین بردن منابع مورد استفاده روستاییان، بر شدت فقر آنان می افزاید.هدف از این تحقیق، بررسی نقش فقر اقتصادی و اجتماعی روستایی بر تخریب محیط زیست در مرتع ممیزی شده شوررود در بخش شیب آب شهرستان زابل است. روش تحقیق بر اساس هدف آن، کاربردی است، و داده های مورد نیاز از طریق روش کتابخانه ای و میدانی جمع آوری شده اند. در روش میدانی ابزار گردآوری اطلاعات پرسشنامه و واحد آماری، سرپرست خانوار (بهره بردار روستایی) است. بدین منظور، تاثیر عملکرد مستقیم و غیرمستقیم انسان بر تخریب محیط زیست (مرتع) ناشی از فقر اقتصادی و اجتماعی بهره برداران روستایی، بررسی شده است. نتایج تحقیق نشان می دهد که پایین بودن متوسط درآمد سرانه خانوارهای روستایی، بازدهی پایین مرتع و عدم دسترسی به فرصت های شغلی، عامل فقر اقتصادی و سطح پایین تحصیلات خانوار روستایی و بالا بودن بعد خانوار، عامل فقر اجتماعی روستاییان استفاده کننده از مرتع بوده است. این عوامل سبب شده اند تا روستاییان از یک طرف با عملکرد غیرمستقیم برای تامین ضروریات زندگی، به نگهداری بیش از حد دام در فضای محدود مرتع بپردازند؛ و از طرف دیگر با تاثیر مستقیم خود از طریق بوته کنی که می تواند در به تاخیر انداختن فرسایش خاک و افزایش طول عمر مرتع مفید باشد، باعث شدت تخریب پذیری مرتع گردند. به طور کلی، فقر اقتصادی و اجتماعی روستاییان (مرتع) از طریق عملکرد مستقیم (بوته کنی به منظور تامین سوخت، فروش و ایجاد آغل) و غیرمستقیم انسان (نگهداری دام مازاد بر ظرفیت مرتع) سبب تخریب محیط زیست شده است.

تمرکز شهری در جوامع در حال توسعه سبب بروز مشکلات متعددی در درون شهرهای بزرگ گردیده است، از آن جمله می توان به تراکم جمعیت، مهاجرت، کمبود مسکن، بیکاری و تخریب محیط زیست و غیره ... اشاره کرد. در نتیجه تحلیل گران مسائل شهری و منطقه ای، توجه خود را به توسعه شهرهای کوچک و متوسط به عنوان یک راه حل ضروری برای مقابله با عدم توازن ناشی از توسعه نخست شهرها معطوف کرده اند. در تحقیق حاضر فرآیند شهر شدن وحیدیه و ناحیه شهریار به عنوان نمونه ای از شهرها و شهرستانهای استان تهران در دو دوره قبل و بعد از شهر شدن مورد ارزیابی، تحلیل و سنجش قرار گرفته است. متغیرهای مورد بررسی جمعیت، اشتغال، امکانات آموزشی- فرهنگی، بهداشتی - درمانی، سیاسی- اداری، مخابرات - ارتباطات، بازرگانی و خدمات بوده است. تجزیه و تحلیل داده های حاصل از یافته های پژوهش از طریق مدل های آماری: ضریب آنتروپی، ضریب کشش پذیری، شاخص توسعه یافتگی موریس و مدل تحلیل تغییرات سهمی - بخشی مورد ارزیابی و سنجش قرار گرفت. نتایج بدست آمده از مدلهای آماری نشان می دهد که فرایند تبدیل شهر شدن وحیدیه تاثیر مطلوبی در توزیع متعادل جمعیت و استقرار سکونتگاهها در سطح ناحیه؛ تثبیت جمعیت؛ برخورداری روستاهای منظومه، رشد بخش کشاورزی عملکرد موفقی نداشته است. اگر چه در مقطعی رشد  بخش صنعت در شهرستان شهریار و شهر تهران تاثیر مثبتی بر افزایش جمعیت به دلیل هزینه پایین سکونت برای افرادی که غالباٌ کارگر خدماتی و صنعتی بوده اند داشته است. نهایتاٌ نتیجه کلی حاصل از تحقیق نشان می دهد که تبدیل شدن شهر وحیدیه  درروند توسعه روستاهای پیرامونی نقش موثری ایفا نکرده است.

همزمان با برخی تحولات جهانی و رواج گردشگری روستایی، در ایران نیز بویژه در نواحی کوهستانی مجاور شهرهای بزرگ و همچنین سواحل دریای خزر از چند دهه گذشته خانه های دوم یا خانه‌های تعطیلات با هدف گذراندن اوقات فراغت شکل گرفته است. در ناحیه کوهستانی کلاردشت هم به دلیل برخورداری از موقعیت ممتاز گردشگری و استراحتگاهی مورد نیاز ساکنان شهرها، خانه‌های دوم گسترش یافته است. در این مقاله با انجام مطالعات و کارهای میدانی و تکمیل پرسشنامه در محلات 8 گانه شهر کلاردشت و 19 روستای پیرامون، ماهیت، ابعاد و روند گسترش این قبیل مساکن ییلاقی مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته است. یافته‌های این تحقیق نشان می‌دهد که شکل‌گیری این پدیده در نواحی روستایی تاثیر چشمگیری بر دگرگونی‌های اقتصادی اجتماعی آن داشته است. با تأکید بر این که ساخت و سازها در این قسمت غالباً به‌صورت سلیقه‌ای و فاقد طرح و برنامه بوده و در نتیجه منجر به بروز ناهماهنگی در چهره و ساختار محیطی آن شده است و ادامه چنین روندی با اصل پایداری محیط زیست و توسعه روستایی مغایرت دارد.

هدف این مقاله شناخت اثرات اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی گردشگری در روستاهای دره کن است که دارای قابلیت های گردشگری هستند. نتایج نشان می دهد که گردشگری در زمینه اقتصادی اثرات محدودی داشته و به جز اشتغال زایی و درآمدزایی اندک، موجب بالا رفتن قیمت ها و سوداگری زمین شده است. در زمینه اجتماعی اثرات مثبت بیشتری نظیر افزایش سواد، بهداشت فردی و عمومی، افزایش تعامل با نواحی همجوار، و کاهش مهاجرت داشته است. در زمینه زیست محیطی نیز ورود گردشگران به نابودی گونه های گیاهی و جانوری، افزایش آلودگی و تخریب محیط زیست منجر شده است. بنابراین، با برنامه ریزی اصولی و تلاش برای استفاده بهینه از ورود گردشگران، می توان وضعیت اقتصادی و به تبع آن، وضعیت اجتماعی، زیست محیطی و کالبدی روستاهای منطقه را بهبود بخشید.