مهدی مجتهدی

محمد بن مسلم بن شهاب زهری از محدثان و راویان برجسته قرن اول و دوم هجری است. تصویری که از او در منابع کهن و در پی آن تحقیقات جدید، ارائه شده است غالباً رویکردی افراطی یا تفریطی دارد. منابع شیعی عموماً زهری را به عنوان دشمن اهل بیت و دست نشانده امویان و منابع اهلسنت او را به صورت چهره ای معتدل و ثقه معرفی می کنند. یکی از مسائل مطرح شده درباره زهری، رابطه او با خلفای اموی است که بررسی دقیق شواهد تاریخی، از فراز و نشیب این ارتباط حکایت دارد. منابع شیعی با استناد به همین ارتباط عموما زهری را از حیث رجالی شخصیتی غیرقابل اعتماد قلمداد می کنند، حال آن که برخی روایت های او درباره مقام والای اهل بیت و نیز برخی مواضع مخالفش با عقاید امویان، نشان می دهد که گزاره های مورد تأکید این منابع درباره سرسپردگی زهری به امویان، دست کم به طور مطلق قابل پذیرش نیست. به نظر می رسد صرف حضور زهری در دربار اموی، باعث تضعیف وی در بیشتر منابع و پژوهش های شیعی شده است؛ در حالی که در بسیاری از موارد، نمی توان تأثیر این ارتباط را در گرایش های زهری مشاهده کرد.

در این گفتار، دیدگاه ها و پژوهش های عماد عبدالکریم سرور دانشمند معاصر سنی سوری در کتاب صحوة الطالب فی ردّ الشبهات عن ابی طالب مرور می شود. نویسنده مقاله، چند آیه و چند حدیث را که منکران ایمان ابوطالب به آنها استناد کرده اند، تبیین می کند. همچنین سخنان و دلائل چهل تن از دانشمندان اهل تسنن را که عقیده به ایمان ابوطالب دارند، می آورد. شعرهایی از یوسف نبهانی و عماد سرور در این زمینه در متن آمده است.

وراقت به عنوان یکی از مشاغل رایج در میان مسلمانان، نقش مهمی در تولید و ترویج کتاب داشته است. به کسی که در این پیشه فعالیت داشت ورّاق گفته می شد. حال سؤال این است که حرفه وراقت چگونه آغاز شده است؟ از آنجا که بنا بر نظری مشهور، شروع ساخت کاغذ در میان مسلمانان مربوط به نیمه قرن دوم است؛ برخی از محققان معتقدند که وراقت با ورود اسیران کاغذ ساز چینی به سمرقند پس از نبرد طراز (134ق) شکل گرفته و کلمه وراقت از ورق به معنی کاغذ گرفته شده است. در مقابل نظری وجود دارد که ورود کاغذ را مدت ها پیش از این تاریخ دانسته است. این نوشتار بر آن است تا با بررسی منابع و گزارش های موجود، تصویری روشن از آغاز این شغل در میان مسلمانان به دست دهد و دو نظر مشهور در این باره را بازخوانی کند. به نظر می رسد به رغم ورود کاغذ در نیمه قرن دوم، ارتباطی میان این واقعه و آغاز وراقت وجود ندارد و وراقت در نیمه دوم قرن اول هجری شکل گرفته است.

تاریخ نگاری صدر اسلام از تاثیر انگیزه های مذهبی مصون نبوده است و تفاوت مذاهب کلامی مختلف اغلب در نگاه ایشان به وقایع و شخصیت های صدر اسلام نیز بازتاب یافته است، تا جایی که برخی از مذاهب، مشروعیت خویش را از این نوع نگاه کسب می کنند. نگرش ها به خلیفه سوم، عثمان و مساله قتل او، منشأ اختلافات گسترده ای میان مسلمانان بوده است. در این میان، تاریخ پژوهان، علی رغم تاثر از علایق خویش، با روش های علمی به مطالعه حوادث مربوط به قتل او پرداخته اند و تاحدودی به واقعیت و عینیت نزدیک شده اند. مطالعه تطبیقی دو نگاه معاصر، یکی عربی و دیگری غربی، به منظور تبیین این مسئله، موضوع نوشتار حاضر است. طه حسین، مورخ و ادیب مصری و مارتین هیندز، پژوهشگر غربی، کوشیده اند با بی طرفی، رخداد قتل خلیفه را تبیین کنند. قرار دادن این دو نوع نگاه در دو کفه ترازو و مقایسه هدف، شیوه پژوهش، منابع، قوت تحلیل و نیز زاویه نگاه آنها، از تفاوت چشمگیر میان آن دو پرده برمی دارد.

یکی از گروههای اجتماعی که در صدر اسلام شکل گرفت، قاریان یا قرّاء بودند که بعدها از درون آنان، جریانی موسوم به خوارج شکل گرفت. توجه ویژه قاریان به قرآن، به شکلی که آنها را از سایر طبقات جامعه متمایز میکرد، این سوال را به پیش میکشد که چگونه بخش قابل توجهی از قراء به تفکر قرآن بسندگی گراییدند؟ در این مجال تأثیری که دوران خلیفه دوم در رشد اندیشه» حسبنا کتاب الله « میان قاریان قرآن داشته است مورد بازخوانی قرار میگیرد.

رؤیا در عملکرد نخبگان فرهنگی دوره تیموری سمیه آقامحمدی[1]، مصطفی گوهری فخرآباد[2]، مهدی مجتهدی[3]، عباس اقدسی[4] چکیده اعتباربخشی به رؤیا و بهره برداری از آن، یکی از موضوعات قابل توجه در دوره تیموری است. این موضوع به رغم اهمیت آن در شناخت روحیه و فرهنگ ایرانیان، کمتر مورد توجه پژوهشگران قرار گرفته است. این پژوهش با روش توصیفی تحلیلی، به بررسی رؤیاهای ادعایی نخبگان دوره تیموری (913-771ق) پرداخته است، تا شناخت بیشتری درباره باورها و اندیشه های عامه مردم و نیز حیات فرهنگی ایران در دوره تیموری به دست آورد. نتایج این بررسی نشان داد که در دوره تیموری توسعه هنر و پیدایش و افزایش ابداعات هنری، گاه به رؤیاهایی نسبت داده شده که ریشه در آرزوها، خواسته ها، تمنیات و ضمیر ناخودآگاه نخبگان داشته است. بر این اساس، تصمیم گیری درباره امور مختلف، از جمله پیروی از یک استاد، تألیف کتابی خاص و تأیید مطالب آن، یادگیری و ترویج سبک هنری خاص، آگاهی از صحت و ضعف احادیث و، یا حصول به دانشی خاص، گاه از مجرای رؤیا انجام می شد. واژه های کلیدی: تعبیر رؤیا، حکومت تیموری، نخبگان دوره تیموری. [1] . دانشجوی دکتری تاریخ و تمدن ملل اسلامی، دانشگاه فردوسی، مشهد، ایران somaye.aghamohammadi@mail.um.ac.ir [2] . استادیار تاریخ و تمدن ملل اسلامی، دانشگاه فردوسی (نویسنده مسئول) gohari-fa@um.ac.ir [3] . استادیار تاریخ و تمدن ملل اسلامی، دانشگاه فردوسی mmojtahedi@um.ac.ir [4] . استادیار تاریخ و تمدن ملل اسلامی، دانشگاه فردوسی aghdassi@um.ac.ir

علامه مجلسی (۱۰۳۷-۱۱۱۰ ق) در تألیف بحارالانوار از منابع بسیاری بهره برده که در مقدمه آنها را معرفی کرده است. یکی از این منابع کتاب مقصد الراغب الطالب فی فضائل علی بن أبی طالب است که پس از وی نیز در منابع مختلف و اغلب به واسطه مجلسی از آن نقل و یاد شده است. از آنجا که بر اساس تنها نسخه شناخته شده، این کتاب به فضائل دوازده امام و حضرت زهرا؟عهم؟ اختصاص دارد، با بررسی منقولات بحار از آن نخست این پرسش مطرح می شود که چرا تنها ده مورد و همه از یک باب مقصد که درباره قضاوت های حضرت علی؟ع؟ است، در بحار نقل شده است؟ پرسش دیگر این که چرا در بحار نقلی در بخش معصومین؟عهم؟ از مقصد وجود ندارد؟ سرانجام این که نظر علامه درباره مولف کتاب که او را حسین بن محمد بن حسن، یکی از «قدماء الاصحاب» و نزدیک به عصر شیخ صدوق (د. 381 ق.) دانسته است؛ برچه اساسی است و با وجود تکرار آن در آثار اغلب پسینیان، اعتبار آن چگونه است؟ در این پژوهش با بررسی سفرهای مجلسی، این فرضیه مطرح و با شواهد موجود تقویت می شود که وی در سفر مشهد به کتاب دست یافته است. مطلبی که به پاسخ هر سه پرسش مرتبط است و نظر علامه درباره نام مؤلف را تحت تاثیر شیخ حر عاملی می داند. در پایان نشان داده شده که این نظر از پایه محکمی برخوردار نیست و طبق مطالعات انجام شده، مؤلف از عالمان قرن ششم و هفتم بوده و با این که گمانه های متعددی برای نام او مطرح شده ؛ بررسی های انجام شده بر روی نسخه خطی کتاب حاکی از تعلق آن به عالمی در اربل در قرن ششم و هفتم هجری است.

:  مقصد الراغب فی فضائل علی بن أبی طالب عنوان مختصر کتابی است که دست کم از قرن یازده قمری به دلیل مطالب منحصر به فرد و نقل از منابع کهن یا مفقود، مورد توجه و جزو منابع علمای شیعه -از شیخ حر عاملی و علامه مجلسی- تاکنون بوده است. اغلب مؤلف را حسین بن محمدبن حسن از عالمان قرن پنجم قمری دانسته اند. در این پژوهش پس از معرفی اثر و تنها نسخه شناخته شده آن که به فضایل دوازده امام و حضرت زهرا -علیهم السلام- اختصاص دارد، علت انتساب اشتباه کتاب به فرد مذکور مطرح شده و سپس فرایندی که بر روی نسخه -برای برداشتن دو برگ از روی برگ نخست اصل نسخه- انجام شده، تشریح گردیده است. روی برگ نخست، داده هایی درباره پدر مؤلف کشف شد که راه را برای شناخت وی هموار کرد. جست وجو در منابع تراجم اسلامی، فرضیه ای را پیشِ رو قرار داد که بررسی شواهد موجود در نسخه و متن اثر، آن را تأیید کرد و به شناسایی مؤلف آن «خلیل بن حسین موصلی» منجر شد که در قرن هفتم قمری در موصل و اربل زندگی می کرد. عنوان کامل کتاب نیز به این شرح مشخص شد: کتاب مقصد الراغب الطالب فی فضایل الامام علی بن أبی طالب و اهل بیته نجوم السماء و مصابیح الدجی و سفن النجی علیهم الصلوه و السلام. این پژوهش باب جدیدی برای مطالعات تاریخ شیعه در موصل قرن هفتم قمری می گشاید.

نخستین رجال خاندان سهروردی از سهرورد، شهر کوچکی میان زنجان و همدان، برخاستند و با کوچ به بغداد به انگیزه قدم در راه تهذیب و تحصیل علم، این خاندان در سده 5ق در این شهر ظهور یافت و به تدریج به تصوف و علم شناخته شد. خاندان مذکور تا اوایل سده 9ق در عراق و جزیره دوام یافت و بیشترین اخلاف خاندان در این جا ظهور یافتند. با پراکنده شدن تدریجی برخی از رجال خاندان در سرزمین های اسلامی، از نیمه دوم سده 7ق تا سده 14ق اخلافی از این خاندان در ایران، مصر و شام، ماوراءالنهر و به ویژه هند نیز ظاهر شدند. منابع سلسله نسب همه اخلاف را به طور کامل بیان نکرده اند. درباره منتسبان با سلسله نسب ناقص اجمالا می دانیم که از نسل شیخ شهاب الدین عمر سهروردی(د.632ق) بوده اند. از این رو، می توان گفت برخی از اخلاف شیخ و تبعا خاندان تا سده اخیر نسب خویش را حفظ کرده یا از نسب بردن خویش از شیخ آگاهی داشته اند؛ با این همه، احتمال نسب سازی برخی از منسوبان متاخر برای خویش بسیار است. این پژوهش می کوشد پس از معرفی خاندان سهروردی، با استقصای نام اعضا و اخلاف آن، شجره نامه ایشان را بر پایه منابع موجود ترسیم و مدعیان انتساب به شیخ را نیز معرفی کند.

شریف رضی (د. 406ق) در نهج البلاغه ، شواهدی از سخنان بلیغ حضرت علی (ع) را گردآوری کرده وچون خود را ملزم به ذکر سند و منبع نمی دانسته، به جز موارد بسیار معدودی (حدود 17 مورد)، از منبعی یاد نکرده است. در دوران معاصر، با وجود پژوهش های متعدد در بررسی اسناد و مصادر نهج البلاغه ، هنوز راه زیادی برای تکمیل آن در پیش است. یکی از کارهای مهم در این زمینه، شناسایی و تصحیح نسخه های خطی مربوط است که به تازگی توسط محققان صورت گرفته است. کتاب التوحید اثر قاضی نعمان مغربی (د. 363ق) نمونه ای از این کارهاست. در پژوهش حاضر، ضمن معرفی اجمالی قاضی نعمان و کتاب التوحید و اهمیت آن، با بررسی مقایسه ای، بخش هایی از نهج البلاغه که در این منبع کهن تر قابل ردیابی بوده، شناسایی شده است. از آن جا که شریف رضی فقط بخش هایی را از متون مورد مراجعه خود گزینش می کرده است، این پژوهش گامی در جهت بازیابی آن متون محسوب می شود.