رضا کوچک زاده

شبیهنامه های امام رضا (درودش باد) در اصل به دوره دوم شبیهنویسی و پس از آن مربوط میشوند؛ دورهای که مقتلنویسان، اندکی از وقایع اصلی عاشورا و شهادت حضرت علی (درودش باد) دور شده و تلاش برای بررسی زندگی دیگر معصومین را آغاز کردهاند. این دوره، کمابیش از زمان حکومت فتحعلیشاه قاجار آغاز میشود. شبیهخوانی یگانه هنر نمایشی منسجم ملی/ مذهبی ایران در اصل، هنری عمومی بود و استقبال همه طبقات جامعه را درپی داشت. ازاینرو، معمولاً روایتهایی گوناگون از مجلسی یگانه برای مناطق متفاوت پدید آمده است که رویارویی آنها ضمن بازشناسی خلاقیت در چارچوب مشخص روایت، میتواند مخاطب را با نگرش و عقاید طیف گستردهای از مردم ایران آشنا سازد. با توجه به بهرهگیری شبیهنویسان از روایتهای تاریخ شیعیان، روایتها در شبیهنامه های همنام که به موضوع همانندی میپردازند، چگونهاند؟ آیا شبیهنویسان چنان وابسته روایتهای گذشته بودهاند که توان یا امکانی برای نوآوری نداشتهاند؟ این پرسشها، مهمترین زمینه های شکلگیری نوشته پیش رو هستند. گردآوری داده های این مقاله به روش کتابخانهای انجام شده و با بهرهگیری از روش توصیفی و استنتاج داده ها در مطالعه موردی، نگارش یافته است. این نوشته پس از بررسی دوره شکلگیری و نگارش شبیهنامه های شهادت امام رضا به رویارویی دو تعزیهنامه متفاوت از آنها میپردازد تا همانندیها و ناهمانندیهای آن دو دریافته شوند. با خوانش بینامتنی این شبیهنامه های متفاوت، ضمن بررسی و درک تکنیکهای گوناگون شبیهنویسان برای پرداخت نمایشی مناسب از یک رویداد مشخص تاریخی، با تفاوتهای نگرش و درک عمومی مردم دو منطقه از آن رویداد نیز آشنا میشویم. سنجش شبیهنامه های همنام، نشان میدهد شبیهنویسان درپی تکرار شیوه های گذشته نبودهاند و کوشیدهاند تا راه های تازهای را در رابطه با روایت، تماشاگران و جامعه هر دوره بیازمایند.

با نگاهی به مسیر شکلگیری نمایش در کشورهای شرقی ، درمی یابیم که نه تنها فاصله ای میان آ نها و زندگی جاری مردمان نبوده بلکه نمایش مرحله یا بخش مهمی از زندگی ساکنان شرق را می ساخته است. در این نوشته، دو گونه مهم نمایش ایرانی، از منظر جامعه شناسی، بررسی شده است؛ «شبیه خوانی » بر بستری از رویدادهای اجتماعی و سیاسی جامعه ایرانی پدیدار شد و کمابیش همه دگرگونی های اجتماعی ایران در دوره های گوناگون نیز بدان راه یافت و دگرگونی های آن را در طول سده ها سبب شد؛ هما نگونه که برخی ویژگی های شبیه خوانی نقش مهمی در جامعه ایرانی بر جای گذاشت. «تقلید » نیز، اگرچه به هنگام شکل گیری چندان به جامعه سازنده اش وابسته نبود، تغییرات و دگرگونی های جامعه ایرانی را در مسیر تحولاتش پذیرفت؛ چنا نکه نقد اجتماعی از عناصر جدایی ناپذیر تقلید شد. چارچوب نظری این نوشته بر دو نظریه آشنای «بازتاب » و «شکل دهی » بنا شده، بی آنکه در محدوده آ نها باقی بماند. روش تحقیق نیز بر رویارویی تاریخ تحولات اجتماعی و تاریخ دگرگونی نمایش های سنتی ایران با بررسی های کتا بخانه ای و محیطی استوار شده است. نمایش های سنتی ایران به ضرور تهای اجتماعی و در رابطه تنگاتنگ با تماشاگران پدید آمده است و حیات خود را فقط با بازتاب اکنون جامعه اش می تواند بازیابد. نظریه های بازتاب و شکل دهی بیانگر آ ن اند که نمایش های سنتی ایران هماره حلقه واسط و ارتبا طدهنده این دو نظریه در اثر هنری یگانه ای بوده اند.

گرچه شبیه خوانی در میان آگاهان جهان به عنوان تنها نمایش جهان اسلام یا منسجم ترین و مهم ترین نمایش شیعیان ایران زبان زد شده است، روایت هایش به روی دادهای اسلامی محدود نماند. شبیه خوانی ایران به ویژه در زمان بالندگی و پویایی دوره ی ناصری آرام آرام از ماجرای شهادت حضرت علی و عاشورای سال 61 هجری فراتر رفت و شهادت و زندگی دیگر امامان و جنگ های پیامبر و زندگی یارانش را در بر گرفت. سپس شرایطی تازه، ضرورت شکل گیری شبیه نامه هایی با روایت های نوین را پدید آورد و شبیه نویسی را به دوره ای تازه کشاند. وام گیری روایت هایی از کتاب های مقدس و زندگی مردمان دیگر دین ها و شکل دهی آن ها در فرم شبیه خوانی در این دوره روی داد و چنان گسترش یافت که دامنه ی روایت به شخصیت های هم دوره ی شبیه سازان نیز رسید. پدیدآوران شبیه، ایرانی مسلمان بودند ولی نیم نگاهی به ادیان و تمدن های دیگر نیز داشتند و می کوشیدند توجه تماشاگران غیرمسلمان را همانند هم کیشان خویش به اجرای شان بکشانند؛ گویی شبیه سرایان در پی ارتباطی گسترده تر بودند. آن ها می توانستند هر روایت دیگر را (حتا در زمان دیگر و جایی دیگر) با شگرد گریز به ماجرای کربلا پیوند بزنند تا تماشاگران دریابند که «کل یوم عاشورا و کل عرض کرب بلا». شخصیت های یهودی و مسیحی و هندو و نیز دین های مانوی و زردشتی حضوری پررنگ تر نسبت به دیگر ادیان در شبیه خوانی دارند. بنا بر این شبیه خوانی ایرانی-اسلامی در دوره ی گسترش برخلاف نمایش های مذهبی اروپا به پی روان دین اجراگران محدود نبود بل که همانند نهادی تئاتری و نه صرفاً ایدئولوژیک یا آیینی به ارتباطی گسترده با تماشاگران گوناگون می پرداخت.