مرتضی کریمی نیا

شمار قرآن های کوفی شش سطری به جا مانده از سده های نخست هجری چندان زیاد نیست. یکی از این نسخه های قرآنی کوفی شش سطری که احتمالاً در اواخر سده دوم هجری کتابت شده، اثری است که معدود اوراق پراکنده آن در اکنون در ایران و نیز در برخی کتابخانه ها و موزه های جهان نگهداری می شود، اما همگی از منطقه ایران به جاهای دیگر انتقال یافته اند. مقاله حاضر با شناسایی و گردآوری تصاویر اوراق باقی مانده از این قرآن کهن کوفی، این اثر را از جهت متنی، و نسخه شناختی بررسی و به تفصیل معرفی می کند. نویسنده بر این باور است که این مصحف را می توان در شمار کهن ترین تلاش های کوفی نویسی در ایران یا عراق دانست که از فرهنگ کتابت قرآن و کتاب آرایی قرآنی در ایران تأثیر پذیرفته است.

نوشتار حاضر یکی از فصل های اثر تازه حسین مدرسی با نام نص و تفسیر: مکتب فقهی امام صادق است که به زودی به ترجمه مترجمان حاضر به انتشار خواهد رسید. نص و تفسیر مجلدی از سلسله منشورات دانشگاه هاروارد پیرامون بنیان گذاران نظام های حقوقی است که این مجلد آن به واکاوی مکتب فقهی امام صادق (ع) از زاویه دید حقوقی تاریخی اختصاص یافته است.

عماد الدین ابومحمد یحیی بن هبه الله حسینی، از عالمان و رجال شیعه در قرن پنجم و ششم هجری و از سادات بسیار خوشنام، متمکّن و دانشمند بوده، و منصب نقابت شیعیان را در منطقه بیهق بر عهده داشته است. منابع کهن او را عالم و شاعری زبردست در دو زبان فارسی و عربی دانسته اند و علاوه بر این وی را «صاحب القرآن» خوانده اند که نشان از انس و الفت او با قرآن کریم دارد. از سوی دیگر، جستجو در میان آثار وقفی کتابخانه آستان قدس رضوی نشان می دهد که یحیی بن هبه الله حسینی، و نوه اش ابوالحسن علی بن محمد بن یحیی بن هبه الله الحسینی دو اثر مهم قرآنی را در سده ششم هجری بر آستان امام رضا (ع) وقف کرده اند که تاکنون شناسایی و در جایی معرفی نشده اند. قرآن یحیی بن هبه الله حسینی نمونه ای از زیباترین کتابت های قرآنی در ایران قرن ششم هجری است که به دست عالمی شیعی از سادات حسینی در شهر بیهق کتابت شده و در سال 535 هجری بر حرم رضوی وقف شده است. درواقع کاتب این اثر را از آغاز، به نیت وقف بر حرم مولایش، امام رضا علیه السلام کتابت و به زیبایی تمام تزیین و تذهیب و تجلید کرده است. سایر ویژگی های متنی این اثر، از جمله اختلاف قرائات (و عدم تطابق با یک قرائت معیّن)، تبعیّت از رسم املایی و قیاسی در کتابت کلمات قرآن، به کارگیری عدّ الآی بصْری، و مانند آن، هیچ تفاوتی با قرآن نویسی اهل سنت طی این قرون در ایران مرکزی و خراسان بزرگ ندارد. دو ویژگی مهم و مختص در قرآن یحیی بن هبه الله حسینی هست: نخست آنکه وی از آغاز این 30 جزء را به نیت وقف بر حرم امام رضا علیه السلام کتابت کرده و لذا در آغاز و انتهای جزوات خود، به خطی زیبا به این امر اشاره کرده است. دوم استفاده وی از عناصر تزیینی و تذهیبی زیبا و چشمگیر در جای جای نسخه است.

وقف قرآن از سوی بانوان شیعه و سنی در سده های کهن اسلامی امری متداول بوده است که نمونه های متعدد آن را در کتابخانه آستان قدس رضوی می توان یافت. امیرتی بنت ابی العباس الحمرائی یکی از بانوان (احتمالاً) شیعه در سده پنجم هجری است که نسخه ای سی پاره از قرآن به خط کوفی ایرانی را بر حرم امام رضا علیه السلام وقف کرده است. این مقاله پس از مروری بر تاریخچه این اثر و واقف آن، به توصیف جزییات و ویژگی های متنی و هنری این نسخه از قرآن می پردازد و نشان می دهد که پاره هایی از این اثر وقفی در گذشته از حرم امام رضا علیه السلام خارج شده و اکنون به کتابخانه ملی فرانسه (به شماره Arabe 7263)، حرم امام حسین علیه السلام، و کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران (به شماره 4631) راه یافته اند، یا در حراج های مختلف اروپایی به فروش رسیده اند.