مهدی فراهانی منفرد

ابن‌خلدون، یکی از محدود مورخانی است که توانست دخالت دادن عقل و استدلال در تاریخ را از آن جنبه یاریگری چون جغرافیا به تأثیر اقلیم‌ها بر زندگی بشر و ساختن تاریخ توجه کند. نظریه عصبیت در تاریخ و تأثیر روحی و روانی آن بر تشکیل حکومت‌ها از جمله دستاوردهای مهم ابن خلدون است که توجه به آن برای پژوهشگران تاریخ جهت بررسی علل و عوامل ظهور و سقوط حکومت‌هایی که از متن قبایل بدوی برخاسته‌اند، اهمیت فراوانی دارد.

با حمله مغول بسیاری از مراکز اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی ایران از بین رفت. اما به کمک دیوانسالاران ایرانی بخش های مختلف کشور بازسازی شد. از جمله دیوانسالاران ایرانی که در این بازسازی نقش مهمی بر عهده داشته اند می توان به خواجه رشید الدین فضل اله همدانی وزیر سه ایلخان: غازان، اولجاتیو و ابوسعید اشاره کرد. وی علاوه بر اداره امور سیاسی کشور درصدد فرو کاستن و ترمیم اثرات حمله مغول بر ایران بود. تاسیس ربع رشیدی را می توان یکی از تلاش های او در این زمینه دانست. او با احیای زمین های بایر و کشت محصولات کشاورزی به رونق اقتصادی کشور کمک کرد.ربع رشیدی پس از موقوفات غازان و اولجاتیو مهم ترین موقوفه دوره ایلخانی به حساب می آید. این موقوفه با داشتن حدود 350 تا 374 مرتزقه و عمله نسبت به سایر موقوفات دوره ایلخانی امکانات بهتری را برای کارکنان خود فراهم کرده بود. متاسفانه پس از مرگ خواجه رشیدالدین و همچنین بعد از مرگ فرزندش، خواجه غیاث الدین رشیدی، مجتمع ربع رشیدی غارت شد. اما خود محدوده ربع رشیدی برای مدتی از نقطه نظر موقعیت آب و هوایی و سوق الجیشی برای استقرار بازماندگان دولت ایلخانی محل مناسبی بود. بنا به نوشته مورخان و گزارش های سیاحان خارجی بخش هایی از موقوفه تا عصر صفویه و حتی در دوره قاجار پا بر جا بود. ولی در حال حاضر جز دیوار استحکاماتی و پایه برج ها چیزی از آن باقی نمانده در حال حاضر اماکن مسکونی جانشین آن شده است.

به گواهی منابع تاریخی، سلطان حسین بایقرا در نیمی از مدت زمان سلطنتش فلج بوده و بی‌تردید با توجه به وضعیت جسمانی در دو دهة پایانی حکومتش نمی‌توانست رویارویی نظامی با دشمنان را به عنوان راهی مناسب برای حفظ قلمرو خود برگزیند، از این رو به نظر می‌رسد گفتگوهای دیپلماتیک انتخاب وی بوده است.

در این مقاله، تکاپوهای سیاسی اسماعیلیان الموت در فاصله سال های 618 تا 653 بررسی شده است. در این دوران، با هجوم مغولان و فروپاشی حکومت خوارزمشاهی، ایران دچار خلای قدرت سیاسی شد. پرسش اصلی این مقاله این است که در این شرایط سیاسی جدید، اسماعیلیان الموت چگونه عمل کردند و از چه ابزاری برای افزایش نفوذ و گسترش قلمروی خود سود بردند. پاسخ این است که اسماعیلیان با استفاده توامان از دو ابزار دیپلماسی و تکاپوهای نظامی کوشیدند از شرایط جدید بهره برداری کنند، بر نفوذ خود بیفزایند و قلمروی خود را گسترش دهند. برای دستیابی به این نتیجه، ضمن اشاره ای به شخصیت و دوران حکومت علاالدین محمد سوم، روابط سیاسی اسماعیلیان نزاری با خوارزمشاهیان، خلافت عباسی و مغولان توضیح داده شده است.