ابوالفضل عابدینی

بی ثباتی در روابط کشورهای ایران و عثمانی سابقه ای طولانی داشته است و عوامل متنوعی در تداوم این وضعیت نقش داشته اند. مقاله پیش رو ضمن بررسی نقش این عوامل نشان می دهد که اصطکاک در روابط سیاسی الزاماً به معنای گسست و تخاصم در حوزه های روابط اقتصادی و فرهنگی نمی باشد و روابط فرهنگی و تجاری این دو کشور به رغم سابقه تنش میان آنها، به طور مستمر و نیرومند برقرار بوده است.

مناسبات مذهبی ایران و عثمانی در ادوار مختلف، متفاوت بوده است. هدف اصلی این تحقیق که بر اساس روش تاریخی صورت گرفته است، شناخت علل بروز اختلافات بین دو کشور و تاثیر قراردادهای فی ما بین در تنش زدایی بین آنان می باشد. حاصل تحقیق حاکی از این است که با وجود اختلافات روزافزون دهه های نخست تأسیس حکومت صفوی، در زمان شاه تهماسب در اثر موافقتنامه آماسیه اختلافات مذهبی کاهش یافت و روابط به روابط نسبتاً دوستانه ای تبدیل شد. بعد از انعقاد معاهده زهاب بین شاه صفی و سلطان مراد چهارم، نیز، عثمانی ها از مخالفت با ایران دست کشیدند و تأثیرگذاری عامل «مذهب» به عنوان یکی از عوامل اختلاف بین دو کشور، تا اندازه ای تخفیف پیدا کرد. در دوره افشاریه، نادرشاه پس از سال ها جنگ با عثمانی سرانجام به این نتیجه رسید که باید بین مسلمانان صلح برقرار گردد. لذا، «انجمن دینی نجف» را تشکیل داد. علمای بزرگ شیعه و سنی در آن مجلس بزرگ مشورتی، اجتماع کردند و تا اندازه ای بر سر مسائل اختلاف برانگیز به تفاهم رسیدند.

دو ملت مسلمان و همسایه ایران و عثمانی در طول تاریخ، روابط خوبی با یکدیگر داشته اند، اگرچه در تاریخ این روابط طولانی، گاهی تنش های نظامی و سیاسی دیده می شد، این تنش ها چنان جدی و عمیق نبود که بتواند دوستی دو ملت را از بین ببرد.هدف این پژوهش، بررسی زمینه های این روابط خوب است. بی گمان علاقه های دیرین مذهبی، سیاسی، علمی، فرهنگی و عرفانی بین دو ملت، نقش به سزایی در این مسئله داشته است. قرار گرفتن عتبات عالیات در خاک عثمانی، عبور کاروان های تجارتی و زیارتی، به ویژه زائران بیت الله الحرام از قلمرو عثمانی و مهاجرت گروه های مختلف دو کشور به سرزمین همسایه نیز سبب استحکام این روابط شده است.البته، گاهی این روابط به ویژه از سوی عثمانی تیره می شد. با همه احترامی که ایرانیان برای عثمانی ها قائل بودند، حاکمان عثمانی اغلب به زائران و بازرگانان ایرانی بی احترامی و سخت گیری می کردند، یا حق عبور بیشتری می گرفتند. پادشاهان ایران، در اکثر معاهده های خود با عثمانی، بر امنیت راه ها و تامین جانی بازرگانان و زائران ایرانی در خاک عثمانی تاکید می کردند که غالباً بی نتیجه بود.

در دوره شاه صفی کشمکشهایی بسیار میان ایران و عثمانی در گرفت که در نهایت معاهده زهاب میان وی و سلطان مراد چهارم بسته شد. این معاهده باعث جداشدن بغداد و بین النهرین از پیکر ایران زمین شد.

مهم ترین موضوعات در این تحقیق ،بررسی عوامل موثر در چگونگی روابط ایران و عثمانی پس از معاهده زهاب است که در برگیرنده عوامل سیاسی، نظامی، اقتصادی ، مذهبی و معاهده ها و نتایج آنها، روحیه پادشاهان دو کشور ، جنگ بر سر تسلط بر بین النهرین و برخی از عوامل خارجی است.

تنش و بی ثباتی در روابط کشورهای صفوی و عثمانی سابقه ای بس طولانی داشت، و در واقع می توان گفت به آغاز تشکیل دولت صفوی بر می گردد، و عوامل گوناگونی در تداوم این وضعیت نقش داشتند. مقاله حاضر ضمن بررسی نقش عوامل موجود در صدد آنست که به بررسی این عوامل در روابط آن دو کشور بپردازد و به اثبات این نکته بپردازد که اصطکاک در روابط سیاسی الزاماً بمعنای گسست و تخاصم در حوزه های روابط اقتصادی و فرهنگی نبوده زیرا چنانکه خواهد آمد روابط فرهنگی و تجاری این دو کشور به رغم سابقه تنش آلود میان آنها بطور مستمر و فزاینده همچنان برقرار بود.