ویدا دهناد

خودتعیین‌گری از مفاهیم مهم برگرفته شده از رویکرد انسان‌گرایانه است که نقش مهمی در بهزیستی روانشناختی فرد ایفا می‌نماید. اینکه چه عوامل و یا انگیزش‌های درونی و بیرونی به تقویت و یا بازداری خودتعیین‌گری می‌پردازند، از جنبه‌های مورد توجه روانشناسان در حیطه‌های متفاوت است. مطالعه حاضر، با اهمیت بخشیدن به خودتعیین‌گری به عنوان یک فرانظریه و با رویکردی تحلیلی، ابتدا به بررسی نظریه‌های منشعب از آن همچون نظریه نیازهای اصلی، ارزیابی شناختی، یکپارچگی ارگانیسمی و جهت‌گیری علّی می‌پردازد و سپس مصادیق بیرونی خودتعیین‌گری نظیر بروز تیپ‌های شخصیتی مطیع، فرافکن و استقلال‌محور را با نگاه به عوامل اجتماعی بازدارنده یا کنترل‌گر تبیین می‌نماید. از سویی، با ملاحظه سطح کیفی-بهزیستی اهداف و انگیزش‌های مرتبط با خودتعیین‌گری، به بررسی دو گرایش عمده هدف‌گذاری در افراد یعنی گرایش به تسلط و گرایش به عملکرد و میزان انطباق آن دو با ویژگی‌های خودتعیین‌گری می‌پردازد. در این قیاس، گرایش به تسلط در افراد بیش از گرایش به عملکرد به فراخوانی خودتعیین‌گری در فرد می‌انجامد، زیرا به توسعه توانش فردی، تقویت انگیزش‌های درونی و خودمختار و بروز رابطه سالم در یک بافت اجتماعی کمک می‌نماید. در پایان، به قابلیت کاربردی-مشاوره ‎ ای نظریه خودتعیین‌گری در کشف عوامل کنترل‌گر بیرونی که باعث ایجاد تنش‌های روانی در فرد هستند، اشاره شده است.

همسو با یافته های جدید در حوزه های بینارشته ای فلسفه و روانشناسیِ عواطف و شناخت، به کارگیری سنجه های عاطفی در ارزیابی واکنش خوانندگان به متونِ حاویِ دوراهی اخلاقی مورد توجّه و علاقه محقّقان قرار گرفته است. این مطالعه نیز با استفاده از تکنیک «دلفی فازی» و نظر خبرگان به پیش بینی واکنش عاطفی‑شناختی دو گروه از خوانندگانِ «وظیفه گرا» و «سودگرا» در متون حاوی دوراهی اخلاقی پرداخت. برای این منظور، از یکی از روش های تحقیق ترکیبی، یعنی تکنیک دلفی سه فازی، برای جمع آوری داده ها یا نظرات خبرگان استفاده گردید. این گروه متشکل از نُه نفر از مدرّسان زبان انگلیسی دانشگاه و مشاوران روانشناسی مسلط به زبان انگلیسی بودند. ابتدا، شش سؤال اوّلیه راهبردی برای ارائه نظر در اختیار خبرگان قرار گرفت. پس از کُدگذاری و تبدیل داده های کیفی به کمّی و تهیه نقشه مفهومی ، ابتدا درصد توافق دوبه دوی میان ارزیابان محاسبه و سپس از فرمول های «آلفای کریپندرف» و «کاپای فلیس» برای تعیین پایایی 72 جفت تصمیم استفاده گردید. مقادیر قابل قبول 0.76، 0.72 و 0.71 به ترتیب برای فرمول های بیان شده به دست آمد. بر اساس نتایج دو مرحله از تکنیک دلفی، پرسشنامه ای نُه گزاره ای با ماهیّتی روش شناسانه و با ساختار طیف لیکرت هفت گانه تدوین و مجدداً به تأیید نظر خبرگان گذارده شد. پس از رتبه دهی گزاره های پرسشنامه توسط خبرگان، از ضریب همبستگی درون طبقه ای با مدل دوراهه‑اثر تصادفی استفاده شد. مقدار قابل توجّه 872/0 از این محاسبه به دست آمد که مؤید همسویی خبرگان در مورد گزاره های سنجه ها عاطفه بنیان در ارزیابی متون حاوی دوراهی های اخلاقی بود. لازم به یادآوری است که جمع آوری آرای خبرگان و ارزیابی پایایی آراء در سه راند متوالی در حدود چهار ماه به طول انجامید.

ترغیب، بطور کلی، فرایندی است که در آن عاملی با ارائه پیام و یا بکاربردن برخی فرایندها و راهبردهای شناختی هدف گرا سعی می کند رفتارها یا نگرش های دیگران در مسئله ای خاص را تغییر دهد. مقاله حاضر، با رویکردی کیفی، روشن ساختن این فرایندهای شناختی را اساس مطالعه خود قرار داد. برای این منظور، ابتدا، پیشینه مختصری از قدیمی ترین نظریه ترغیب از دیدگاه ارسطو، همچنین، طبقه بندی های مکس وبر از کنش های اجتماعی در علوم اجتماعی نوین ارائه شد. سپس، برای تشریح ساز وکارهای ترغیب، چهار مدل معروف با توضیح مختصری از شباهت ها و تفاوت هایشان ارائه گردید. این چهار مدل به ترتیب عبارتند از مدل سازنده گرای سیالدینی، مدل های بسط-احتمال و گمانه زنی-نظام دار که عمدتاً از نوع پردازش دوگانه هستند و نهایتاً مدل کُل نگر دانشِ ترغیب. علاوه بر آن، شرحی از ابزارهای گفتمانی ترغیب نظیر طرح واره های متنی و ژانرها به همراه اهداف اجتماعی-شناختی خاصی که در اجتماع های گفتمانی دنبال می کنند ارائه شد. در پایان، خلاء مدل های بومی ترغیب سازگار با مؤلفه های عاطفی شناختی گروه های فرهنگی جامعه ایرانی و ضرورت پژوهش میدانی در این مورد به محققین آینده گوشزد گردید.