مهدی بندریان

مدیریت اثربخش سازمان های پژوهش و فناوری در دنیای پرتلاطم امروز، از مهم ترین چالش های مدیران این سازمان هاست که برای غلبه بر آن، نظریه ها و دیدگاه های مختلفی مطرح شده است. توانمندی های پویا، یکی از دیدگاه هایی است که در دو دهه گذشته بر مبنا و به عنوان مکمل نظریه منبع محور ارائه شده است. این مطالعه رویکرد توانمندی های پویا را به مدیریت راهبردی سازمان های پژوهش و فناوری اتخاذ کرده است. نتایج تجزیه و تحلیل ها با استفاده از رویکرد توانمندی های پویا درک راهبردی از سازمان های پژوهش و فناوری و به طور خاص درک این که چگونه توانمندی های پویا در یک سازمان پژوهش و فناوری پیشران سایر توانمندی ها هستند را ارتقا می دهد. این مقاله در آغاز با نگاهی به پیدایش توانمندی پویا، به شرح مختصر دیدگاه منبع محور روی می آورد و سپس ضمن بررسی دیدگاه توانمندی پویا و ارائه الگویی برای مدیریت راهبردی سازمان های پژوهش و فناوری با استفاده از این دیدگاه، به جمع بندی و ارائه چند پیشنهاد بسنده می کند.

کارآمدی سازمان های پژوهش و فناوری علاوه بر متاثر بودن از عوامل متعدد، در گرو بازارگرایی به عنوان یک عامل راهبردی است و سازمان های پژوهش و فناوری برتر در عرصه جهانی، شایستگی های بازارگرایی بالایی دارند. بر این اساس و با توجه به اهمیت و ضرورت روزافزون کسب شایستگی های بازارگرایی برای سازمان های پژوهش و فناوری، نیاز به توسعه مدل های بازارگرایی منطبق بر ویژگی ها و ماهیت این سازمان ها بیش از هر زمانی احساس می شود. هدف اصلی این تحقیق، ارائه مدلی کاربردی برای بازارگرایی در سازمانهای پژوهش و فناوری است. بدین منظور مدل های مختلف بازارگرایی مورد مطالعه قرار گرفته و با توجه به اهمیت و ویژگی های سازمان های پژوهش و فناوری، یکی از مدل های بازارگرایی که تطابق و تناسب بیشتری با سازمان های  پژوهش و فناوری دارد انتخاب و بر اساس شرایط محیط عملیاتی و الزامات این سازمان ها که از ادبیات استخراج شده، اصلاح و تعدیل شده است. مدل ارائه شده علاوه بر تبیین چگونگی بازارگرایی در سازمان های پژوهش و فناوری، 2 نوع رابطه مستقیم و غیرمستقیم بین بازارگرایی و عملکرد سازمان های پژوهش و فناوری را نشان می دهد. در پایان نیز با جمع بندی و ارائه چند پیشنهاد، نتیجه گیری شده است.

یکی از ویژگی های بارز فرایند توسعه دانش بنیان در کشورهای توسعه یافته و در حال توسعه، ظهور و رشد سازمان های پژوهش و فناوری است. براین اساس انتظار می رود نقش و جایگاه سازمان های پژوهش و فناوری در اقتصاد دانش محور روز به روز پررنگتر و عیان تر گردد. سازمان های پژوهش و فناوری به خاطر ضعف عملکردی به شدت مورد انتقاد هستند و مهمترین دلیل ناکارآمدی آنها ضعف در مدیریت این سازمان ها در سطوح راهبردی است. با توجه به روند سریع گسترش این سازمان ها این مطالعه تلاش نموده است با رویکردی تحلیل- کیفی به تبیین ضرورت توسعه مدل های مدیریت راهبردی پژوهش و فناوری برای سازمان های پژوهش و فناوری بپردازد. با توجه به هویت سازمان های پژوهش و فناوری که بطور کامل آمیخته با دانش و فناوری است، اساس رقابت در این دسته از سازمان ها بر ارائه راه حل های یکپارچه مبتنی بر فناوری برای کسب و کارها نهفته است. لذا محور بحث در خصوص مدیریت راهبردی در این حوزه با مفاهیم محیط با تغییرات سریع فناورانه و به تبع آن توانمندی های پویا با تاکید بر نوآوری و کارآفرینی فناورانه عجین شده است. براین اساس پیشنهاد گردید از آخرین روند تئوری های مدیریت راهبردی با تاکید بر توانمندی های پویا (و نگرش های تکاملی) برای توسعه الگوهای مدیریت راهبردی پژوهش و فناوری در سازمان های پژوهش و فناوری بهره گرفته شود.

این مقاله به مرور سیر توسعه و تکامل مدیریت پژوهش و فناوری در سازمان های پژوهش و فناوری می پردازد. همچنین به ارائه یک روند تاریخی از مراحل تکامل آن تا مرحله مدیریت راهبردی پژوهش و فناوری و توسعه های صورت گرفته در این رویکرد خواهد پرداخت. بر این اساس مدیریت پژوهش و فناوری در فرایند تکامل خود دارای سه رویکرد مختلف است که شامل رویکرد شهودی، رویکرد سامانمند و رویکرد راهبردی است. در ادامه، پس از تشریح این رویکردها به طور تفصیلی ارکان رویکرد راهبردی مورد بحث قرار می گیرد و در پایان نیز، پیش از نتیجه گیری، به بحث در خصوص الزامات پیاده سازی رویکرد راهبردی به مدیریت پژوهش و فناوری در سازمان های پژوهش و فناوری پرداخته می شود.

سازمان های پژوهش و فناوری به منظور ایفای ماموریت خود باید رقابت پذیر، مشتری گرا و هزینه اثربخش باشند که این نیازمند اتخاذ رویکردهای راهبردی در مدیریت این سازمان هاست. با افزایش شدت رقابت جهانی، سازمان های پژوهش و فناوری نیازمند تقویت مدیریت راهبردی خود به منظور تبدیل شدن به سازمان های موثر، کارآمد و هدف گرا برای توسعه فناوری و نوآوری فناورانه می باشند. در چارچوب مدیریت راهبردی پژوهش و فناوری مدل های معدودی برای مدیریت راهبردی سازمان های پژوهش و فناوری توسعه یافته است که هریک از آنها ویژگی ها و رویکرد خاص خود را دارد. این مقاله به بررسی مدل های مختلف توسعه یافته برای مدیریت راهبردی پژوهش و فناوری در سازمان های پژوهش و فناوری می پردازد و در نهایت پس از جمع بندی، به چند توصیه مدیریتی اشاره می شود.

با توجه به روند سریع گسترش سازمان های پژوهش و فناوری در کشور و الزامات سند چشم انداز ۲۰ ساله در خصوص هدف گذاری در مورد کسب موقعیت اول در عرصه علم و فناوری در منطقه برای ایران اسلامی، این تحقیق تلاش نموده است با استفاده از رویکرد راهبردی به تحلیل کیفی و ارزیابی وضعیت سازمان های پژوهش و فناوری بپردازد. مبانی نظری مورد استفاده برای تحلیل برگرفته از رویکردهای مدیریت راهبردی و شامل ارزش از دیدگاه مشتریان، پیشرانه های ارزش، دارایی های کلیدی، فرایندهای کلیدی و توانمندی های راهبردی می باشد. پس از ارائه نتایج تحلیلی بررسی سازمان های پژوهش و فناوری کشور در انتها به ارائه ی پیشنهادها و رهنمودهایی برای بهبود وضعیت و ارتقای سطح عملکرد سازمان های پژوهش و فناوری پرداخته می شود.