حسین شجاعی قادیکلایی

آغاز گسترش و رونق کتیبه نگاری در قلمرو اسلامی با دوران حکومت های شیعی به خصوص حکومت آل بویه و فاطمیان مقارن بوده است. نگاه به تاریخ شکل گیری نهادهای شیعی و آغاز فعالیت های سازمان یافته آن ها به همراه تأثیرگذاری این فعالیت ها بر استقرار حکومت های شیعه در سده های سوم تا پنجم (ﻫ.ق) این چالش را در ذهن برمی انگیزد که ممکن است میان فعالیت ها و اهداف این گروه ها و نهادها بارونق کتیبه نگاری در دوران حکومت های شیعی در ایران و نواحی دیگر قلمرو اسلامی ارتباطی وجود داشته باشد. پژوهش حاضر باهدف واکاوی نقش حکومت های شیعه در تحولات کتیبه نگاری انجام شده است تا از این طریق بتواند بستری برای بازخوانی جایگاه شیعیان در مطالعات هنر آغازین اسلامی فراهم آورد و در این راستا، به این پرسش اساسی پرداخته است که «دلایل گسترش کتیبه نگاری در حکومت های شیعی سده های سوم تا پنجم (ﻫ..ق) چیست؟» این پژوهش جزو پژوهش های بنیادی است و به روش تاریخی و توصیفی-تحلیلی انجام شده و اطلاعات موردنیاز، به شیوه کتابخانه ای و میدانی جمع آوری شده است. در این پژوهش، اطلاعات کمی توسط جدول ها و نمودارها ارائه شده و سپس به روش کیفی مورد تجزیه وتحلیل قرارگرفته است. نتایج تحقیق بیانگر این است که شکل گیری جریان نظام مند تبلیغ و رونق بحث های کلامی در قلمرو حکومت های شیعی دلیل اصلی رشد گسترده کتیبه نگاری و تنوع بی سابقه مضامین آن در سده های سوم تا پنجم (ﻫ. ق) و رواج مضامین مذهبی شیعی در کتیبه ها بوده است و شیعیان در این راه، علاوه بر آن که بر بسط معارف اسلامی و شیعی به تبلیغ اندیشه ها و باورهای شیعی اهتمام داشتند از کتیبه نگاری نیز به عنوان ابزاری تبلیغی بهره جستند.

بیان مسئله: تمد ن سغد د ر مسیر جاد ه ابریشم قرار د اشت و یکی از مهم ترین مناطق جاد ه ابریشم به شمار می آمد . این موقعیت جغرافیایی منتج به آمیختگی فرهنگی قابل توجهی د ر فرهنگ و هنر این ناحیه شد ؛ به گونه ای که تأثیرات هند ی، آسیای شرقی و نیز تأثیرات ایرانی و... د ر آن قابل مشاهد ه است. اما د ر این میان، شاید بتوان تأثیرات ایران ساسانی را د ارای اهمیت بیشتری د انست؛ چرا که سغد یان د ر هنر خود بیشترین تأثیر را از ساسانیان پذیرفتند ، لکن د ر این تأثیرپذیری تنها به بازنمایی عناصر صوری هنر ساسانی بسند ه کرد ه و روح شاهانه هنر ساسانی را د ر آثار خود بازتاب ند اد ند ؛ این امر به خصوص د ر د یوارنگاره های سغد ی نمود بیشتری د اشته است.پرسش پژوهش: چه د لایلی موجب بازنمایی جنبه های صوری و گریز از نمایش جنبه های شاهانه هنر ساسانی د ر د یوارنگاره های سغد ی شد ه است؟هد ف پژوهش: شناخت د لایل تأثیرپذیری گزینشی سغد یان از جنبه های به خصوصی از هنر ساسانی هد ف اصلی د ر پژوهش حاضر به شمار می آید .روش پژوهش: این پژوهش از نوع پژوهش های کیفی به شمار می آید و به روش تاریخی و نیز توصیفی-تحلیلی انجام شد ه و اطلاعات مورد نیاز آن به شیوه کتابخانه ای جمع آوری شد ه است. نتیجه گیری: جامعه سغد ی د ر بستر ساختار اجتماعی و سیاسی ناشی از یک شهرنشینی تکامل یافته فرصت رشد را برای تمامی افراد جامعه فراهم می آورد . به جهت وجود چنین ساختاری بود که ثروت ناشی از قرارگیری سغد د ر مسیر جاد ه ابریشم توانست رفاه قابل ملاحظه ای برای مرد م این ناحیه پد ید آورد و به غیر از پاد شاه، ثروتمند ان د یگری نیز از د ل مرد م شکل گرفتند . همین امر به رونق د استان ها با مضامین حماسی، اسطوره ای، روزمره و... انجامید و د ر د یوارنگاره های سغد ی به جای فرد محوری و نمایش پاد شاه به عنوان قد رت مطلق، د استان هایی تصویر شد که تمامی مرد م سغد می توانستند قهرمان آن باشند .

آثار برجای مانده از فاطمیان و آل بویه نشان می دهد که فاطمیان نسبت به استفاده از مضامین شیعی در آثار هنری خود سستی نموده اند، در حالی که آل بویه در آثار خود به وفور از آن استفاده کرده و از مضامین متنوع ترین نیز در آثار خود بهره برده اند. پژوهش حاضر به روش تاریخی و توصیفی- تحلیلی و با هدف شناخت دلایل تفاوت در نوع بازتاب مضامین شیعی در هنر فاطمیان مصر و آل بویه انجام شده است و به این پرسش پاسخ می دهد که وجود تفاوت در نوع بکارگیری مضامین شیعی در آثار هنری فاطمیان و آل بویه ناشی از چیست؟ نتایج نشان می دهد که نگرش متفاوت فاطمیان و آل بویه نسبت به هنر، بروز تفاوت در نوع استفاده آنان از مضامین شیعی را منجر شده است؛ فاطمیان به آثار هنری به دید کالایی برای تجارت و کسب درآمد نگاه می کردند، در حالی که آل بویه نسبت به هنر نگرشی تبلیغی داشتند و آثار هنری را به مثابه ابزاری در جهت تبلیغ عقاید و نیزکسب مشروعیت مذهبی می انگاشتند.

هم زمانی تاریخی حکومت سامانی و آل بویه، نوزایی فرهنگی و هنری عمده ای را سبب شد. در این دوران، سامانیان و آلبویه در آثار هنری خود از هنر ساسانی تأثیر پذیرفتند، لکن تأثیرات آن ها از جهاتی با یکدیگر متفاوت است. هدف پژوهش حاضر مطالعه شباهت ها و بیان علل تفاوت ها در تأثیر پذیری هنر سامانی و آل بویه از هنر ساسانی است. از آنجا که هنر دوره سامانی و آل بویه در تحولات هنر دوره های بعدی سهم بسزایی دارند، شناخت خصوصیات هنری حاکم بر این دوره ها در مطالعه تاریخ هنر ایران امری ضروری است. لذا در راستای اهداف پژوهش، به این پرسش اساسی پرداخته شد که دلیل اصلی تأثیرپذیری متفاوت هنر سامانی و آل بویه از هنر ساسانی چیست؟ در این راستا، شاخص ترین هنر هر دوره، یعنی سفالگری سامانی و منسوجات آل بویه با یکدیگر و نیز با نمونه های هنر ساسانی به روش ترکیبیِ تاریخی و توصیفی و با رویکرد تطبیقی مطالعه شدند. نتایج حاکی از آن است که تأثیرپذیری هنر سامانی از هنر سغدی-ساسانی و هنر آل بویه از هنر عرب-ساسانی، یکی از دلایلی است که تأثیرپذیری متفاوت این دو دوره را از هنر ساسانی منجر شده است. در عین حال تلاش این دو حکومت برای کسب مشروعیت ملی نزد توده مردم، عامل اصلی بروز تفاوت در تأثیرپذیری آن ها از هنر ساسانی است.