مسعود فرهمندفر

کتاب سیاست نوشتار؛ پژوهشی در شعر و داستان معاصر هم اکنون در بعضی دانشگاه های ایران منبع درسی است و برای درس های جریان شناسی شعر معاصر ایران و جریان شناسی نثر معاصر ایران در دوره کارشناسی زبان و ادبیات فارسی و درس جریان شناسی شعر معاصر فارسی مقطع کارشناسی ارشد زبان و ادبیات فارسی گرایش ادبیات معاصر فارسی تدریس می شود. در این مقاله، ضمن بررسی شکلی و محتوایی کتاب، به تحلیل نظریه نوینی پرداخته شده که نویسنده کتاب کوشیده است تا با تلفیق رویکردهای نظری معاصر غربی از یک سو و عطف توجه به ویژگی های بومی جامعه و ادبیات معاصر ایران از سوی دیگر رابطه متقابل سیاست، ادبیات معاصر، و ویژگی های جامعه معاصر ایران را در مقوله بندی تازه ای ارائه دهد و آن ها را تحلیل و بررسی کند. تحلیل ها نشان می دهد که سیاست نوشتار برای نخستین بار به شیوه ای نظام مند تأثیر ایدئولوژی های معاصر در جنبش های ادبی را نشان داده است. به این ترتیب، ادبیات قرن اخیر به چند جنبش تقسیم شده و هریک از این جنبش ها به مثابه اپیزودی درنظر گرفته شده است. به بیان دیگر، ادبیات معاصر ایران «مجموعه ای از جنبش های ادبی اپیزودیک» نامیده شده و در این میان برای بازنمایی استعاری ایدئولوژی در بیان ادبی وجهی ویژه در نظر گرفته است. رویکرد نظری این کتاب بر این پیش فرض استوار شده که پارادایم های ایدئولوژیک مهم ترین عامل تعیین کننده در نگارش آثار ادبی صدسال اخیر در ایران بوده است. در مقاله پیشِِ رو، ضمن مروری کوتاه بر تجربیات تاریخ نگاری ادبیات فارسی در یک صدسال اخیر و هم چنین اشاره به بعضی نظریه های تاریخ ادبیات نگاری در چند دهه اخیر در غرب، کتاب یادشده نقد می شود. درپایان، ارتباط و تناظر نظریه ارائه شده در کتاب، یعنی «جنبش های ادبی اپیزودیک» با نظریه «ایران، جامعه کوتاه مدت»، در کانون توجه قرار می گیرد.

وقتی چارچوب نظری مدوّنی در زمینه تاریخ نگاری ادبیات فارسی و جود ندارد، قدم نخست می تواند این باشد که از تجارب کشورهای پیشرفته تر بهره ببریم؛ سنّت تذکره نویسی در ایران قوی بوده است ولی تاریخ نویسی ادبیات، از منظری انتقادی و به شکلی روش مند، چندان پیشینه دار نیست. امّا در اروپا (به ویژه در سال های 1980) تلاش های گسترده ای شده است تا چارچوب های نظری و انتقادی تازه ای ارائه شود. نمونه ای شاخص از این تلاش ها در مجلّه علمی تخصصی New Literary History [ تاریخ ادبی جدید ] دیده می شود. با تحلیل آماریِ مقاله های این مجلّه می توان دریافت که چه رویکردهایی، در چه دوره هایی، غالب بوده اند. آنچه به طور کلّی دیده می شود نوعی «چرخشِ پارادایم » در نظریه تاریخ نگاری ادبی ، به سمت برساخته انگاریِ روایی و تاریخ گرایی نوین است.

بررسی مکان در ادبیات داستانی همواره از مسائل حائز اهمیت در ارزیابی های ادبی بوده است. این دغدغه از زمان ارسطو مطرح بوده و امروزه نیز مهم تر و مبسوط تر شده است. در مطالعات فضای ادبی، همیشه نام چارلز دیکنز در مقام رمان نویسی آگاه به کارکرد شهر می درخشد. به طور خاص، در رمان آرزوهای بزرگ، دقت به شهر و مدرنیته و بازگویی مشکلات اجتماعی زمانه، در قالب داستانی عاشقانه، موضوع این رمان را بسیار نزدیک به تهران مخوف مشفق کاظمی می سازد. پس از اثبات میان رشته ای بودن ادبیات تطبیقی از اصل و اساس چه در نظریه و چه در کاربرد، این مقاله با رویکرد تطبیقی، انتقادات اجتماعی و فرهنگی ای را نمایان می کند که این دو اثر به شهر و شهرنشینی در دوران زندگی پرسرعت مدرنیته وارد می سازند. اهمیت این مقاله، افزون بر معاصربودن دغدغه پژوهش در حوزه فضای ادبی، ارائه درکی بهتر از تاریخ شهری و بافت اجتماعی رمان های برگزیده است که به زمان حاضر نیز بسط داده می شود.

کتاب نظریه و نقد ادبی: درسنامه ای میان رشته ای نوشته حسین پاینده به عنوان کتاب درسی دانشگاهی برای درس نظریه ها و نقد ادبی در دوره کارشناسی ارشد زبان و ادبیات فارسی (برای همه گرایش ها) در دو جلد نخستین بار در سال 1397 در انتشارات سازمان مطالعه و تدوین (سمت) منتشر شد. با توجه به اهمیت جهانی مطالعات میان رشته ای در ادبیات طی چند دهه اخیر و نیاز مبرم به چنین مطالعاتی در ادبیات فارسی، در این مقاله میزان و نحوه کاربست رویکردهای میان رشته ای در کتاب یادشده بررسی شده است. بر این اساس با روشی تاریخ نگارانه و توصیف و تحلیل، تاریخچه ای از نظریه و نقد ادبی در غرب و سپس در ایران به دست داده ایم. این موضوع در برنامه های رسمی دانشگاه های ایران نیز ارائه شده است. پس از تبیین دوره رواج گفتمان نقد ادبی در ایران، شکل و ساختار کتاب بررسی شده است. در بخش بررسیِ محتوای کتاب، ضمن برشمردن مهم ترین مؤلفه ها، نسبت مباحث آن با وضعیت کنونی نظریه و نقد ادبی در غرب و ایران توضیح داده شده و مطالب آن از جهت انطباق با مطالعات میان رشته ای در ادبیات فارسی در کانون توجه قرار گرفته است. بر اساس یافته های این مقاله، می توان ادعا کرد انتشار کتاب نظریه و نقد ادبی: درسنامه ای میان رشته ای، ضمن حفظ پیوند با نظریه های ادبی، نشان دهنده گسست از این نظریه ها و عطف توجه به مطالعات میان رشته ای در ادبیات فارسی است و انتشار آن در جایگاه کتاب درسی دانشگاهی را می توان چرخشگاهی در مطالعات ادبیِ دانشگاهی در ایران دانست.

مقاله حاضر پژوهشی است با ماهیتی تطبیقی و میان رشته ای درباره مفهوم «عشق» در آثار مولانا جلال الدین محمد بلخی، شاعر و عارف نامدار ایرانی و ژاک لاکان، فیلسوف و روان کاو شهیر فرانسوی. عشق در این تحقیق از دو وجه مورد بررسی قرار گرفته است: عشق از منظر مولوی که یکی از بالاترین مراحل سیر و سلوک عارفانه است و زبان از بیان حقیقت آن عاجز است و عشق از دیدگاه لاکان که رابطه ای مبتنی بر وهم و خیال است و ریشه در خودشیفتگی دارد. این مقایسه نشان می دهد که تفاوت مولوی و لاکان در تعریف عشق به تفاوت دیدگاه آن ها درباره ماهیت عشق باز می گردد. از دید لاکان، عشق ریشه در ساحت و حیث خیال دارد؛ در حالی که از نظرگاه مولوی، عشق در اصطلاح لاکان، متعلق به ساحت و حیث واقع است. مقاله حاضر به دنبال آن است که با بازگردانی نظریات و اصطلاحات عرفانی مولانا به زبان روان کاوی، تعریفی مولانایی لاکانی از عشق ارائه دهد؛ به عبارت دیگر، هدف از این تحقیق توضیح این مسئله است که اگر دیدگاه مولانا از عشق را به زبان لاکان بازگردانیم، عشق در روان کاوی لاکان در چه جایگاهی قرار خواهد گرفت و نسبت به دیدگاه پیشین آن، چه تغییری خواهد کرد.

رمان های فراداستانی تاریخ نگارانه ، که گونه پسامدرن رمان های تاریخی اند، عینیت و مرجعیت تاریخ را به پرسش می گیرند و می کوشند ، از رهگذر بازنگری در محتوای مستندات تاریخی و بازنویسی روایت های پذیرفته شده ، تاریخ را مفهومی متکثر و متن بنیاد نشان دهند . تاریخ در این رمان ها ماهیتی بینا متنی دارد و برساخته ای گفتمانی است. در این مقاله، با بررسی دو رمان زمین آبگیر نوشته گراهام سوییفت (1983) از ادبیات انگلیسی و دیلماج به قلم حمیدرضا شاه آبادی (1385) از ادبیات فارسی نشان می دهیم که چگونه رمان های فراداستانی ِ تاریخ نگارانه توانسته اند عرف و معیارهای داستان تاریخی را متحول سازند. دلیل اصلی انتخاب این دو رمان این است که با استفاده از شگردهای روایتیِ پسامدرن مثل نقیضه پردازی و استفاده از بینامتن ها و پیرامتن ها نشان می دهند که گفتمانِ تاریخ به واسطه زبان برساخته می شود، از این رو نمی توان روایت تاریخی را قطعی ، خنثی و ثابت و بی زمان دانست . در بررسی این رمان ها از آرای نظریِ لیندا هاچن و پاتریشا وُو استفاده شده است.

سِر ویلیام جونز (1794-1746) را بیشتر با نظریه خویشاوندی زبان ها می شناسیم و او را از پایه گذاران زبان شناسی مدرن به حساب می آوریم، ولی او از شخصیت های مهم در شرق شناسی انگلیسی است و به همراه دیگر شرق شناسان بریتانیایی از جمله وارن هِیستینگز و هنری تامِس کُلبروک، در سیاست گذاری آموزشی و فرهنگیِ کمپانی استعماریِ هند شرقی مسئولیت داشت. جونز در سال 1771 کتاب دستور زبان فارسی را منتشر کرد که در آن زمان یکی از بهترین متون دستور زبان به انگلیسی درباره زبانی شرقی بود. این اثر، که با استقبال بسیار خوبی روبرو شد، الگویی را در دستور زبان نویسی ارائه کرد که زبان شناسان بعدی از آن پیروی کردند. شهرت جونز در این دوران به اوج خود رسیده بود و در محافل علمی، «جونز شرقی» یا «جونز پارسی» معروف حضور همگان بود. البته، کتاب راهنمایی که جونز چندین سال برای تهیه اش کوشید با اهداف استعماری بزرگ تر پیوند خورده است و ما باید در کنار خدمات جونز به دانش پژوهی در حوزه زبان ها و ادبیات های شرقی، به بافت بزرگ تر سیاسی و اقتصادی هم توجه کنیم و از نمودهای مختلف امپریالیسم غافل نشویم. نوشتار حاضر می کوشد نقش جونز را در مقام شرق شناسی بریتانیایی بررسی کند.