پروین حقی

فرهنگ پهلوانی از غنی ترین و پربارترین سرمایه های ملی ایران است. این فرهنگ اصیل ایرانی- اسلامی طی دوره های متعدد تاریخی پهلوانان بزرگی را تربیت کرده و به جامعه ایرانی تحویل داده است. هدف اصلی این پژوهش معرفی پهلوانان ایرانی از دوران باستان تا دوره انقلاب اسلامی در ایران و بررسی سیر تحول و دگرگونی این فرهنگ و سردمداران آن یعنی پهلوانان است. فرض ما بر این است که آنچه موجب پایداری این فرهنگ غنی شده، مفاهیم مورد توجه آن یعنی درستکاری، تقویت جسم و روح، خصایل نیک و از همه مهم تر غلبه روح جوانمردی بر آن به پیروی از پیشوای ایرانیان مسلمان یعنی حضرت علی(ع) است. ازاین رو در این مقاله با تکیه بر مطالعات تاریخی در پی معرفی مفاهیم والای اخلاقی در فرهنگ پهلوانی و نمایندگان این فرهنگ یعنی پهلوانان این مرز و بوم در طی دوران باستان و دوران ایران اسلامی هستیم. این پژوهش به شیوه توصیفی- تحلیلی و بر پایه مطالعات کتابخانه ای سعی در تحلیل یافته ها با روش روایی و تاریخ گونه داشته است. آنچه حاصل شده شناسایی ارتباط این فرهنگ با مفاهیم ملی و مذهبی مورد توجه ما به ویژه ارتباط پهلوانان ایرانی با پیشوای عالم تشیع، حضرت علی(ع) است که ایشان را به الگوی پایدار پهلوانان ایرانی مبدل ساخته است. ازاین رو مهم ترین یافته پژوهش این است که آیین عیاری که از دوران باستان در ایران وجود داشته، پس از ورود اسلام به ایران با مذهب تشیع به ویژه شخصیت ممتاز حضرت علی(ع) که برجسته ترین خصلت های جوانمردی را دارا بودند، پیوند برقرار کرده و در آمیزش با آن تقویت شده و تا به امروز رشد و گسترش یافته است.

سفرنامه ها نتیجة مشاهدات و ارزیابی عینی نویسندگان آنهاست. بدین روی، از منابع مهم شناخت هویت و فرهنگ یک جامعه در دوره های گوناگون تاریخی از دیدگاه غیرایرانی ها و ارزیابی آنها در این خصوص به شمار می رود. در این میان، سفرنامه هایی که توسط اروپاییان در قرون اخیر نوشته شده، هم به خاطر طرح موضوع و تفسیر و تحلیل و هم ارزیابی و مقایسة آنها از اهمیت بسزایی برخوردار است. آثار این گروه به طور مستقل و مفصل به هویت شیعی نپرداخته، اما به واسطة قرار گرفتن در حوزة مطالعات استشراق و دقت این افراد در برخی عقاید و آداب شیعیان و ارائة نظر دربارة برخی مسائل و توجه برخی از مستشرقان معاصر و نویسندگان داخلی به آنها، شایسته توجه وارزیابی است. ازجمله موضوعات مطمح نظر این گروه، بیان باورها و عقاید شیعیان در خصوص آموزه های دینی و پیشوایان خود، توصیف رفتارها و مناسک دینی ایرانیان شیعی، توجه به مزارات و روحانیت و ارزیابی مسائل آنهاست. در این مقاله، آثار دو تن از سیاحان اروپایی (مادام کارلاسرنا و اوژن اوبن)، که در دوران قاجار به ایران آمدند بررسی شده و در نهایت این نتیجه به دست آمده است که این دو غالباً نگاهی صرفاً روایت گرانه و مبتنی بر مشاهدات ناقص خود از آداب و مناسک ایرانیان شیعی داشته اند و همین موجب شده تا از یک سو، آنها را حمل بر مذهب تشیع کنند، و از سوی دیگر، در شرح برخی از اصول اعتقادی شیعیان دچار خطا شوند. روش تحقیق «مطالعه تاریخی و انتقادی» است که با استفاده از آثار این دو و منابع اسلامی انجام گرفته است.