فاطمه مهری

طوطی از پرندگان شناخته شده ادب فارسی است و ویژگی های گوناگونش دستمایه مضمون پردازی ها و سخن سازی های بسیاری بوده است. بررسی ریزبینانه آثار ادبی نشان می دهد سرایندگان فارسی گو که در نواحی جغرافیایی گوناگون می زیسته اند به خوبی با ویژگی های طبیعی و زیستی طوطی که بومی ایران نبوده، آشنایی داشته اند و در ساخت تشبیهات و تصاویر و شکل دادن به شبکه تداعی های بلاغی آثار خود از آن ها بهره برده اند. در این مقاله برآنیم با بررسی آثار منظوم ادبی نشان دهیم شناخت ویژگی های طبیعی طوطی تا چه اندازه در بررسی اشعار به کار می آیند، ظرافت ها و دقایق آن ها را روشن تر می سازند و در فهم معنای آن ها گره گشا هستند. بررسی شواهد متعددی از متون منظوم نشان می دهد از میان ویژگی های طبیعی طوطی، ویژگی های ظاهری و دیداری در ساخت تصاویر بلاغی که مبنای آن ها بر تشابه استوار است، نقش عمده دارند. در این میان رنگ سبز یکی از قوی ترین و متنوع ترین شبکه تداعی ها را پیرامون طوطی ساخته است.

در متن های کهن فارسی که به جانورشناسی اختصاص یا توجهی داشته اند، برای اشاره به یکی از طبقات جانوران بر اساس دو معیار زیستگاه و نحوهٔ حرکت، اغلب از واژه های عربی «هوام و حشرات» استفاده شده است، در این متن ها همچنین به طبقهٔ دیگری از جانوران که بر اساس باورهای طبیعی دانان روزگاران پیشین به شیوهٔ خلق السّاعه به وجود می آمده اند، اشاراتی وجود دارد. هدف ما آن است که به شیوه ای شاهدمحور و تحلیلی، نشان دهیم مترجمان و نویسندگانی که به فارسی نویسی توجهی داشته اند، برای اشاره به این دو گروه از حیوانات از دو حوزهٔ معنایی مصدر (بر)خیزیدن استفاده کرده اند و در کاربرد دو کلمهٔ خیزندگان و برخیزندگان در برخی از این متن ها، تفاوت معنایی باریکی وجود دارد که با تأمل در محتوای جانورشناختی متن ها و تلفیق آگاهی های جانورشناختی با دانش لغوی می توان بدان پی برد. در اینجا بیشترین تمرکز را بر تحفه الغرائب حاسب طبری، دانشمند سده های ۵ و ۶ق، خواهیم داشت که نخستین متن دانشنامه ای و عجایب نگارانهٔ فارسی است که به دست ما رسیده است. علاوه بر این متن های دیگری از جمله ترجمه ای کهن از نهج البلاغه، احتمالاً متعلق به همین بازهٔ زمانی، و نزهت نامهٔ علائی از شهمردان بن ابی الخیر را نیز از این منظر بررسی می کنیم و از متن های دانشنامه ای جانوری دیگر نیز بهره می گیریم تا روایی این معیار طبقه بندی در متن های کهن را نشان دهیم. به باور ما حاسب طبری در بافت متن خود معنایی تازه به کلمهٔ برخیزندگان (= جانوران خلق السّاعه) بخشیده که در فرهنگ ها بدان اشاره ای نشده است.

پرندگان به سبب ارتباط ویژه ای که میان ایشان و عالم علوی تصویر می شده است، در عرفان اسلامی اهمیت بسزایی داشته اند. در این میان طوطی به عنوان یکی از پرندگان شاخص متون عرفانی اغلب دارای دو وجه متفاوت دانسته شده: یک وجه ظاهری که او را به سبب تقلید بدون تمییز از نطق انسانی، نمادی از برگرفتنِ ظاهریِ معارف بدون پی بردن به معانی بازمی شناسد و وجه دیگری که او را پرنده ای قدسی و خردمند و از عالم بالا می داند که آنچه می گوید، بهره ای از حقایق برین دارد. از آنجا که این پرنده در متن های فارسی با یکی از خاستگاه های اصلی اش، هندوستان، هم آیی دارد، برای پی بردن به زمینه این وجه دوم، طوطی و جلوه های مرتبط با آن را در هند بررسی کرده ایم و ارتباط میان این پرنده و مهم ترین آیین های شبه قاره هند را در برخی متون مذهبی و داستانی که با این آیین ها ارتباط داشته اند، نشان داده ایم. طوطی در این متن ها پرنده ای بهره مند از خرد راستین، دستیار خدایان، ازبردارنده متون مقدس و قالبی برای تجسّد روحانیان بوده است. با در نظر داشتن این پیش زمینه، کوشیده ایم برخی تشابهات و تناظرات را که میان تصویر طوطی در متون هندی و متون عرفانی فارسی وجود دارد، نشان دهیم و از احتمال برخی تأثیرپذیری ها سخن بگوییم.

برتولد لاوفر، شرق شناس برجسته آلمانی را بیشتر به واسطه تحقیقات گسترده او درباره تمدن چین می شناسند. او که دکترای زبان های شرقی خود را از دانشگاه لایپزیگ گرفته بود، با سفر به چین و تبّت تحقیقات دامنه داری درباره زوایای گوناگون فرهنگ و هنر چین انجام داد و به عنوان یکی از چین شناسان بزرگ روزگار خود شهرت یافت. در میان آثار پرشمار او، مجموعه ای به نام سینو-ایرانیکا (Sino-Iranica, 1919). وجود دارد که لاوفر در آن، طی مقالات مختلفی که اغلب به حوزه گیاه شناسی و کانی شناسی اختصاص دارند، به تعاملات فرهنگی ایران و چین در روزگاران کهن پرداخته است. این مطالعه هر چند بیش از هر چیز یک مطالعه تاریخی- تمدنی در حوزه علوم طبیعی است، از فوایدی در حوزه زبان به عنوان واسطه انتقال فرهنگ خالی نیست. یکی از تلاش های لاوفر در سینو-ایرانیکا آن است که با آگاهی های گسترده خود درباره زبان چینی و روش های ثبت واژگان دخیل در این زبان ، نام فارسی گیاهان و کانی ها را شناسایی کند و بدین شکل، از انتقال مظاهر مادی تمدن ایران به چین در بازه زمانی بزرگی - از سده 2 ق.م تا سده 14م – سخن بگوید. در این مقاله برخی آگاهی های زبانی موجود درباره گیاهان ایرانی را که لاوفر در خلال مطالعات خود در متون چینی بدان ها دست یافته، بازخوانی می کنیم و اهمیت کار او را در این حوزه نشان دهیم. این اهمیت به طور توأمان هم در حوزه نفوذ زبان های ایرانی و هم در حوزه تأثیرگذاری تمدنی و فرهنگی ایران در تمدن باستانی چین قابل پیگیری است

برخی حوزه های پژوهشی هستند که در وضعیت «مرزی» به سر می برند و تنها به یک حوزه دانش اختصاص ندارند، ما امروزه چنین پژوهش هایی را «میان رشته ای» می خوانیم و دست کم در عالم نظر، بر اهمیت و لزوم انجامشان تأکید می کنیم. اما واقعیت آن است که این وضعیت مرزی، موجد نوعی وضعیت «حاشیه ای» نیز هست و کم نیستند پژوهش هایی که چون نمی توان تنها در یک حوزه تخصصی جایشان داد و سرراست معرفی شان کرد، کمتر دیده و خوانده می شوند و قدر و قیمتشان چنان که باید شناخته نمی شود.

برتولد لاوفر، شرق شناس برجسته آلمانی را بیشتر به واسطه تحقیقات گسترده او درباره تمدن چین می شناسند. او که دکترای زبان های شرقی خود را از دانشگاه لایپزیگ گرفته بود، با سفر به چین و تبّت تحقیقات دامنه داری درباره زوایای گوناگون فرهنگ و هنر چین انجام داد و به عنوان یکی از چین شناسان بزرگ روزگار خود شهرت یافت. در میان آثار پرشمار او، مجموعه ای به نام سینو-ایرانیکا (Sino-Iranica, 1919) وجود دارد که لاوفر در آن، طی مقالات مختلفی که اغلب به حوزه گیاه شناسی و کانی شناسی اختصاص دارند، به تعاملات فرهنگی ایران و چین در روزگاران کهن پرداخته است. این مطالعه هر چند بیش از هر چیز یک مطالعه تاریخی- تمدنی در حوزه علوم طبیعی است، با این همه از فوایدی در حوزه زبان به عنوان واسطه انتقال فرهنگ خالی نیست. یکی از تلاش های لاوفر در سینو-ایرانیکا آن است که با آگاهی های گسترده خود درباره زبان چینی و روش های ثبت واژگان دخیل در این زبان ، نام فارسی گیاهان و کانی ها را شناسایی کند و بدین شکل، از انتقال مظاهر مادی تمدن ایران به چین در بازه زمانی بزرگی - از سده 2 ق.م تا سده 14م – سخن بگوید. در این مقاله برخی آگاهی های زبانی موجود درباره گیاهان ایرانی را که لاوفر در خلال مطالعات خود در متون چینی بدان ها دست یافته، بازخوانی می کنیم و اهمیت کار او را در این حوزه نشان دهیم. این اهمیت به طور توأمان هم در حوزه نفوذ زبان های ایرانی و هم در حوزه تأثیرگذاری تمدنی و فرهنگی ایران در تمدن باستانی چین قابل پیگیری است.

برای بررسی دانش گیاه شناسی در تمدن اسلامی، سه دسته متن از اهمیت بیشتری برخوردارند: «کتاب النبات »ها، «کتاب الفلاحه» ها و «کتاب الادویه »ها یا آن دسته از متون پزشکی که عموماً بخش عمده ای از آن ها به گیاهان اختصاص دارد. هر دسته از این متون مطالب خود را به شیوه و ترتیب ویژه ای عرضه می کنند. بررسی این شیوه ها و ترتیب ها کمک می کند حتی آنجا که مؤلفان این متون به روشنی از طبقه بندی گیاهان سخنی نگفته اند، بتوان در باره منطق اندیشیدن آنان به انواع و اجناس مختلف گیاهان سخن گفت. اما در یک سطح تحلیل دیگر، و این بار با تمرکز بر گزاره های به کار رفته در این متون برای توصیف هیئت کلی گیاهان، می توان نشان داد برخی مفاهیمِ بدیهی یا مفروض پنداشته شده که در شکل گیری این طبقه بندی ها نقش دارند، خود نیازمند تدقیق بیشتر هستند. ما در این مقاله می کوشیم با به دست دادن مثال هایی از هر دو رویکرد، نشان دهیم تحلیل دقیق تر این متون نیازمند توجه همزمان به این هر دو سطح است. بدین منظور برخی از مهم ترین متون گیاه شناسانه تا سده 7ق را بررسی کرده ایم

«فتوت» که در طول تاریخ همواره با تصوف ارتباطی نزدیک داشته، در «حیات شهری» جوامع اسلامی نیز تأثیرگذار بوده است. این تأثیرگذاری نه تنها از مقوله تأثیرگذاری فکری، بلکه از مقوله تحولات سیاسی و اجتماعی قابل توجه است. عده ای بر آنند که فتوت، نوعی تصوف عامیانه به شمار می رود؛ با این حال به نظر می رسد چنین فروکاستی قادر نیست نقش و تأثیر این مقوله را در رشد حیات اجتماعی این آیین به تمامی توضیح دهد. فتوت در طول تاریخ با ورود به عرصه بازار و اجتماع و نفوذ در طبقات پیشه ور و مرعی داشتن آداب و سننی که با تاروپود فکری این طبقات در هم آمیخته، توانسته است مفاهیم صوفیانه را با روح زندگی شهری که بر پایه پیشه وری بنا می شوند، چنان درآمیزد که به عنوان گونه ای تصوف مدنی مطرح شود. در این نوشتار، دلایلی برای اثبات این مقوله ارائه می شود.