منصوره مهدوی هزاوه

همه گیری جهانی کُوید 19 نظام آموزش وپرورش را با دشواری ها و فرصت های بی سابقه ای روبه رو کرده است. ویژگی برجسته این همه گیری ایجاد شرایط پیش بینی ناپذیر، نامتعین و نبود قطعیت در تمام پدیده های جهان هستی است که به باور بسیاری از صاحب نظران نویدبخش ﺣﯿﺎت ﺟﺪﯾﺪ ﯾﺎ ﻧﻈﻢ ﺑﺮﺗﺮ در همه ابعاد زندگی ازجمله آموزش وپرورش است. دست یافتن به این حیات جدید یا نظم برتر در گرو تأمل، اصلاح و حتی تحول نظام آموزش وپرورش است. این امر بازآرایی و بازاندیشی تازه ای از مبانی فلسفی را طلب می کند. براین اساس، پژوهش حاضر با هدف مطالعه دو رویکرد و شیوه تفکر ریزوماتیک دلوز و کوانتومی زوهر به منظور شناسایی دلالت های تربیتی آن ها برای ابعاد پنج گانه اصلاحات تربیتی آیزنر و با روش تحلیل مفهومی و استنتاجی انجام شد. با توجه به تمرکز هر دو رویکرد فلسفی بر نامتعینی و پذیرش تفاوت ها و دگرگونی های مداوم و بر اساس یافته های پژوهش، ازطریق اندیشه های ریزوماتیک و کوانتومی می توان به طرح پرسش های اصیل پرداخت و راهکارهایی برای سازگاری با تغییرات مداوم در حوزه آموزش وپرورش ارائه داد. در این مطالعه، با تحلیل عناصر مهم این دو رویکردِ فلسفی، دلالت های تربیتی قابل تأملی در ابعاد گوناگون هدف، ساختار، برنامه درسی، شیوه های آموزش و ارزشیابی (سنجش) استنتاج شد. 

پژوهش حاضر با هدف طراحی الگوی برنامه درسی تربیت معلم دوره ابتدایی، همسو با سند تحول بنیادین نظام آموزش و پرورش، با روش پژوهش هنجاری و از طریق تحلیل محتوای کیفی داده ها انجام یافته است. بدین منظور، پیشینه نظری و پژوهشی مبانی برنامه درسی تربیت معلم، با توجه به هدف اصلی پژوهش، متون سند و مبانی نظری تحول بنیادین، مطالعه و مفاهیم مرتبط با تربیت استخراج و مقوله بندی شد. مرحله نخست، به تنظیم اصول برنامه درسی تربیت معلم اختصاص داشت. سپس جهت تبیین این اصول برای تربیت معلم دوره ابتدایی با 6 نفر از نویسندگان مبانی نظری تحول بنیادین و سند، و 14 نفر از صاحب نظران تعلیم و تربیت مصاحبه شد. دستاورد این مطالعه و مصاحبه، معرفی 5 اصل است: اصل آزادی خردمندانه، تدریج و تعالی مرتبتی، سندیت و مرجعیت مربیان، کسب شایستگی ها و رویارویی و تجربه. در نهایت، مؤلفه های برنامه درسی تربیت معلم دوره ابتدایی- شامل غایت اصلی، اهداف، محتوا، روش، نقش استاد، ارزشیابی، جو، زمان، مکان و حفظ، ارتقا و بازنگری برنامه- تعیین گردید، سپس بر اساس رویکرد تربیت معلم شایسته، شایستگی های مورد نظر برای تربیت معلم دوره ابتدایی در قالب یک الگو طراحی شد.

با توجه به سند تحول بنیادین نظام آموزش و پرورش، دانشگاه فرهنگیان از سال 1393 به بازمهندسی سیاست ها و بازتنظیم اصول حاکم بر برنامه درسی تربیت معلم با رویکرد شایستگی محور پرداخته است. هدف از تحقیق حاضر مطالعه تطبیقی برنامه های درسی تربیت معلم دوره ابتدایی با رویکرد شایستگی محور کشورهای مالزی، هندوستان و مقایسه آن با ایران است، تا بتوان با نگرشی جامع و با در نظر گرفتن چالش ها و تجربه های این دو کشور در این زمینه بهره گرفت. نتایج این مطالعه نشان می دهد که مفهوم شایستگی های معلمی با توجه به زمینه و بافت فرهنگی، مسائل خاص هر کشور و نگاه سیاست گذاران و برنامه ریزان، دستخوش تغییر است و مهم ترین مسائلی که کشورهای مالزی و هند با آن روبرو هستند چگونگی سنجش شایستگی های یکپارچه حرفه ای معلمی و مقاومت معلمان در برابر پذیرش اصلاحات است. 

محور اصلی گفتمان تربیتی در مبانی نظری تحول بنیادین نظام تعلیم و تربیت رسمی عمومی جمهوری اسلامی ایران، دستیابی متربی و مربی به مراتبی از حیات طیبه است. با هدف تبیین ویژگیهای معلم دوره ابتدایی و با روش استنتاج از مبانی نظری تحول بنیادین، آیات قرآن، روایات معصومین(ع) و نتایج پژوهشها به مطالعه زمینه ها و مصداقهای دستیابی به حیات طیبه (ایمان و عمل صالح) در دوره کودکی پرداخته شد. بر اساس یافته های مقاله، مهمترین مبانی تربیت کودک عبارت است از: فطرت، کرامت و اعتدال و مهمترین مبانی تعلیم کودک عبارت است از: انگیزه، آمادگی، احساسات، عملی بودن، به روز بودن و تدبر و تفکر و بر اساس این مبانی، مهمترین مصداقهای دستیابی به حیات طیبه در کودکان عبارت است از: آموزش دین و اخلاق با تأکید بر جنبه عاطفی و مناسکی، توجه به تفاوتهای فردی، توجه به نقش الگویی، جامعه پذیری، تمرین کنترل خود، قضاوت منطقی، گرایش به خوبیها و تنفر از زشتیها و به تأخیر انداختن خواسته ها. بر اساس مبانی تربیت و تعلیم کودک و مصداقهای آن، ویژگیهای معلم دوره ابتدایی با سه ویژگی اصلی، معلم عامل و الگوی اخلاقی، معلم مسئول و مراقب و معلم متخصص و با محور معلم فکور تبیین شد.

این مقاله با هدف مقایسه و بررسی روند تغییرات جوّ مدرسه در مدارس ابتدایی ایران و کشورهای منطقه بر اساس داده های تیمز 2003 و 2007 در پایه چهارم انجام گرفته است. نمونه مورد مطالعه، ابزارهای جمع آوری اطلاعات و داده های مورد بررسی همان هستند که در دو مطالعه تیمز استفاده شده است. با بهره گیری از راهبرد روند پژوهی، داده های دانش آموزان پایه چهارم کشورهای شرکت کننده در مطالعه 2003 با داده های دانش آموزان پایه چهارم همین کشورها در مطالعه 2007 مقایسه شده است. از دید مدیران مدارس دوره ابتدایی در هر دو مطالعه و معلمان پایه چهارم در مطالعه 2007 جوّ مدرسه ایران نسبت به سایر کشورها (به غیر دبی و قطر) خوشایندتر گزارش شده است. در مطالعه 2003 از دید معلمان، متوسط جوّ مدرسه در ایران از متوسط سایر کشورهای شرکت کننده کمتر و تفاوت ها معنی دار بوده اند. روند تغییرات جوّ مدرسه در ایران و سایر کشورها از دید مدیران و معلمان بهبود یافته است. جوّ مدرسه در مطالعه 2003 از دید دانش آموزان مدارس پایه چهارم ابتدایی در ایران و سایر کشورهای مورد مطالعه (به غیر از ارمنستان) و در مطالعه 2007 در کشورهای ارمنستان، قزاقستان، گرجستان و ایران نامناسب بوده است.

در این مقاله تعامل معلم-دانش آموز در شرایط طبیعی کلاس درس از دو بعد کنشهای روان شناسانه و اخلاقی با تأکید بر رویکرد کیفی مورد توجه قرار گرفته است. چهار مدرسه موفق و یک مدرسه ناموفق در آزمون تیمز 2007 و پرلز 2006 (با توجه به عملکرد دانش آموزان مدرسه در آزمونهای ذکر شده) در این پژوهش بررسی شده اند. داده های مطالعه با بررسی اسناد (شامل دست نوشته های معلمان درباره دانش آموزان و پرونده های تحصیلی دانش آموزان) و مشاهده در شرایط طبیعی کلاس و مدرسه، گردآوری و با توجه به رویکرد تقلیل اطلاعات شامل کدگذاری توصیفی، کدگذاری استنباطی– الگویی تحلیل و تفسیر شده است. یافته ها نشان می دهند که فضای گرم و صمیمی توأم با احترام، توجه معلم به دانش آموزان و حمایت از آنان در کلاسهای موفق و ارتباط خشک و توأم با عدم احترام به فردیت دانش آموزان در کلاس ناموفق، از مهم ترین ویژگیهای کلاسهای مورد مطالعه هستند. همچنین، معلمان معمولاً برای برقراری نظم در کلاسهای مدارس دچار مشکل هستند. مهم ترین گفتمان معلمان و دانش آموزان در کلاسهای موفق پس از برقراری نظم، ارائه بازخوردهای کلامی، غیرکلامی، اصلاحی و تشویقی به پاسخهای دانش آموزان از سوی معلم و همکلاسیهاست. معلمان هر دو گروه در کنشهای روانشناسانه و اخلاقی دچار مشکل هستند، یعنی نسبت به دانش آموزان ضعیف و دارای مشکلات رفتاری، سوگیرانه رفتار می کنند و تخصص و آگاهی لازم را برای برخورد مناسب با این قبیل دانش آموزان ندارند.