فهیمه نصیب ضرابی

مسأله ای که در دو دهه ی اخیرِ مطالعات عصب شناختی زبان بسیار به آن پرداخته شده است، چگونگی پردازش واژه ها در مغز و تفاوت های آن با پردازش واژه های ناآشناست. فرآیند دسترسی واژگانی در پردازش شنیداری کلام در همان 200 هزارم ثانیه ی ابتدایی پس از شروع واژه، در مغز آغاز می شود. اینکه در کجای این مسیر راه واژه ها، شبه واژه ها و ناواژه ها از هم جدا می شود، پرسشی است که سعی در پاسخ گویی به آن برای فارسی زبانان داشته ایم تا به چگونگی فرآیند تشخیص واژه ها، پردازش آنها نسبت به دیگر زنجیره های آوایی، و نقض قواعد واج آرایی پی ببریم. حین یک آزمون تصمیم گیری-واژگانی شنیداری، سه نوع محرک هم ساخت (واژه، شبه واژه، ناواژه) در میان جملاتی با ساختار یکسان به شرکت کننده ها ارائه شد. فعالیت مغزی آنها در طول آزمون با استفاده از دستگاه الکتروانسفالوگرام یا ای ای جی (eeg) ثبت شد. داده های پتانسیل های رخدادی ، ای آرپی (ERP)، حاکی از آن بود که در نواحی پیشین مغز، در پردازش ناواژه ها اثر مؤلفه ی مثبت مؤخر (LPC) مشاهده می شود که می تواند بازتابی از نقض قواعد واج آرایی زبان فارسی باشد. به علاوه، در نواحی آهیانه، اثر N400 برای ناواژه ها و شبه واژه ها مشهود بود که خبر از فعالیت بیشتر مغز در تلاش برای ایجاد هم بستگی معنایی دارد. همچنین، بررسی تأخیر مؤلفه ی N400 نشان داد که در نواحی آهیانه این اثر برای شبه واژه ها زودتر از دیگر محرک ها اتفاق می افتد. نتایج حاصل، در کنار شباهت هایی که با یافته های پژوهش های انجام شده در دیگر زبان ها دارد، تفاوت هایی را نیز نشان می دهد که بیشتر به جایگاه مؤلفه های مشاهده شده مربوط است.

تقسیم بندیِ ساخت های مجهول به دو گونه صفتی و فعلی همواره مبحثی پردامنه و مناقشه برانگیز در تحلیل های نحویِ برخی از زبان ها بوده است. این موضوع در زبان فارسی نیز مباحثات بسیاری را پیش کشیده و دیدگاه های مختلفی را برانگیخته است. از آن میان، برخی از تحلیلگران بر این باورند که این زبان مجهول فعلی ندارد و ساخت «اسم مفعول+ شدن» محمول مرکب نامفعولی، یا به عبارتی، مجهول صفتی به شمار می رود. در مقابل، شماری دیگر نیز توالیِ یادشده را مجهول فعلی دانسته اند و «شدن» را فعل کمکی تلقی کرده اند. در پژوهش حاضر با تکیه بر آزمونِ رفتاریِ خوانشِ خودگام، ساخت «اسم مفعول+ شدن» را با ساخت «اسم مفعول+ بودن (ربطی)» که در سنت دستورنویسی جمله اسنادی خوانده می شود ازمنظر مدت زمان خوانش و درک مقایسه می کنیم. طبق انگاره های پردازش جمله و نحو کمینه گرا، اگر «اسم مفعول+ شدن» مجهول فعلی باشد، انتظار می رود که به دلیلِ پیچیدگیِ ساختاری و داشتن فرافکن اضافه مجهول، مدت زمان پردازش ذهنی آن به طور معناداری از مدت زمان درک محمولِ مرکبِ نامفعولی بیشتر باشد. بااین همه، یافته های پژوهش و نتایج حاصل از آزمون های آماری، این پیش بینی را تأیید نمی کنند و نشان می دهند که زمان پردازشِ دو ساخت یادشده کم وبیش همسان است. این سخن بدین معناست که توالی «اسم مفعول+ شدن» در فارسی نوعی مجهول صفتی یا همان محمول مرکب نامفعولی است و فعلِ دستوریِ «شدن» در این زبان همواره در جایگاه فعل سبک می نشیند.

انگاره های فعّال سازی انتشاری ارائه شده از ساختار واژگان ذهنی، این مخزن را به چند سطح (معنایی، نحوی، آوایی) تقسیم می نمایند. هر سطح، شبکه ای از گره هایی است که با هم پیوند یافته اند. این پیوندها در هر سطح ماهیتی متفاوت دارند. مطالعات انجام شده بر روی زبان انگلیسی نشان داده است که در سطح آوایی، صورت های آوایی واژه ها از طریق پیوندهایی که بر اساس شباهت های واجی و هم چنین وزنی شکل گرفته اند، به یکدیگر متّصل اند. در این پژوهش، با استفاده از یک آزمون انگیزش آوایی در پی شناخت نوع پیوندهای میان صورت های آوایی واژه ها در واژگان ذهنی فارسی زبانان بوده ایم. 30 نفر در این آزمون انگیزشی پوششی شرکت کردند و نتایج حاصل، پس از تحلیل های آماری، مشخص کرد که سطح آوایی واژگان ذهنی در فارسی زبانان وزن-محور است و شباهت های واجی نقش کم رنگ تری را ایفا می نمایند.