یاسین صدقی

یکی از مهم ترین آثار به دست آمده از محوطه باستانی شهرسوخته سیستان سنگ ها و مهره های لاجورد مورداستفاده به عنوان جواهرات و زیورآلات سنگی است که نحوه ساخت و نوع ساختار سنگ های به کاررفته در این آثار همواره یکی از مهم ترین موضوعات باستان شناسی و باستان سنجی در این محوطه است. مهره های لاجورد شهرسوخته در قالب فرم های مختلف عدسی، لوزی، دایره ای و غیره ساخته شده اند که به عنوان جواهرات و زیورآلاتی هم چون: دستبند، پابند، گردنبند و غیره مورداستفاده قرار می گرفته اند. تراش و ساخت این مهره ها به وسیله مته هایی از جنس فلینت صورت می گرفته است. شناخت ساختارشناسی و بررسی کانی شناسی مهره های لاجورد مکشوف از شهرسوخته موضوع اصلی در این پژوهش است. در همین راستا، سعی شده است برای شناخت ساختار مهره ها و سنگ های شهرسوخته با استفاده از روش های آزمایشگاهی-دستگاهی هم چون: پتروگرافی مقاطع نازک، میکروآنالیز پراش انرژی پرتوی ایکس، آنالیز رامان و روش های گوهرشناسی، به بررسی و مطالعه سه نمونه از مهره ها و سنگ های لاجورد باستانی شهرسوخته پرداخته شود. نتایج مطالعات آزمایشگاهی نشان می دهند که ساختار سنگ های لاجورد شهرسوخته از جنس کانی های لازوریت با درصد بالای ناخالصی های کانی کلسیت است که باعث شده تا از میزان شفافیت و خلوص آن کاسته شود؛ هم چنین مطالعات عنصری نیز نشان دهنده کانی های لازوریت است. مطالعات ساختارشناسی رامان و گوهرشناسی به درستی ساختار، میزان ضریب جذب و وزن مخصوص آن را در ساختار اصلی سنگ لاجورد نشان می دهد. بررسی های شیمیایی و ساختاری، سنگ ها را ازلحاظ ترکیب مشابه به هم نشان می دهند.

سفالینه های خاکستری رنگ یکی از شاخص ترین و مهم ترین آثار فرهنگی مکشوف از محوطه های عصر مفرغی جنوب شرق فلات ایران است. این سبک سفالینه ها به مقدار بسیار گسترده ای از محوطه عصر مفرغی چگردک جلگه چاه هاشم در بلوچستان به دست آمده است که تاکنون از نظرها و مطالعات باستان شناسی، باستان سنجی و تاریخ هنری جنوب شرق فلات ایران به دور مانده است. پرسش اصلی این پژوهش حول چگونگی ساخت و تزئین این سفال هاست. به نظر می رسد در این منطقه، ساخت سفال توسعه یافته بود و روش های ساخت متفاوتی داشتند. پژوهش حاضر به روش تحلیلی-تجربی و برمبنای مطالعات آزمایشگاهی انجام شده است. اشیاء موردمطالعه متعلق به موزه جنوب شرق ایران بوده که اقداماتی نظیر مستندنگاری وضعیت اشیاء و همچنین نمونه برداری های لازم جهت انجام آزمون های آزمایشگاهی در محل کارگاه مرمت موزه منطقه ای جنوب شرق زاهدان صورت پذیرفته است. در ادامه با استفاده از مطالعات پتروگرافی مقطع نازک (OM) و آنالیزهای دستگاهی با روش های SEM-EDX و XRD به تحلیل داده ها در جهت تحقق اهداف پژوهش پرداخته شده است. در این مطالعه، بررسی 11 نمونه سفال خاکستری رنگ مربوط به محوطه چگردک که در سال 1397 ه .ش.، از کاوش های اضطراری به دست آمده است، صورت پذیرفت که تمام سفال ها چرخ ساز و به رنگ خاکستری در طیف های تیره تا روشن و با ضخامت های مختلف اما در محدوده سفالینه های نازک هستند. بررسی های باستان سنجی صورت گرفته برروی سفال ها، ترکیبی مشابه درنظر می گیرد، ولی نشان می دهد که شیوه های تولید مختلفی به کار گرفته می شده است. سفال های موردنظر سفال هایی با تولید در کوره های حرارت بالا و روش های پیشرفته بوده است؛ به طوری که دقت در ساخت، ظرافت و استحکام مدنظر سفالگران بوده است. نتایج حاصله نشان می دهند که سفالگری در این محوطه یک صنعت بسیار پیشرفته بوده است که برای تزئین سفال ها از مواد معدنی با پایه آهن و منگنز استفاده کرده اند.

طرح اندازی نقشمایه ی حیوانی بُز یکی از ویژگی های منحصربه فرد سفالینه های منطقه جنوب شرق ایران در هزاره ی سوم ق.م است نقوش بز برروی این سفالینه ها با اشکال، فرم ها و شیوه های مختلفی، همچون شبهه طبیعت گرا و انتزاعی و یا با عناصر مشخص نژادی اجرا شده است. هدف اصلی این تحقیق شناسایی و تبیین انواع نقشمایه های بز موجود بر سطوح سفالینه های جنوب شرق ایران مبتنی بر مساله حرکت و پویانمایی در محوطه های باستانی شهرسوخته و تپه صادق سیستان، بمپور، کشیک، اسپیدژ و چگردک در بلوچستان در بازه ی زمانی عصر مفرغ است. سوال اصلی تحقیق عبارت است از اینکه؛ حرکت در نقوش بز تصویر شده بر سفالینه های جنوب شرق ایران در چه قالب های حرکتی بیان شده است؟ آیا می توان این نقوش را براساس ویژگی های حرکتی و پویانمایی آنها تقسیم بندی نمود؟ روش تحقیق از نوع توصیفی-تحلیلی بوده و جمع آوری اطلاعات با استفاده از روش های میدانی و کتابخانه ای این پژوهش به ثمر رسیده است. نتایج مطالعات انجام شده نشان داد نقش مایه های بز در سفال جنوب شرقی ایران از منظر تصویرسازی در قالب حالت های ثابت، نیمه متحرک و متحرک قابل تقسیم بندی است. نقوش ثابت طرح هایی هستند که جانور بدون هیچ گونه تحرک و نشانی از حرکت ترسیم شده است که بیشتر تصاویر محوطه های فوق در این دسته قرار می گیرند. در نقوش حیوانی نیمه متحرک، طرح هایی از بز درنظر گرفته شده که بدن حیوان حالتی از حرکت و جست وخیز دارد. امّا در چند مورد خاص نقوشی با خواص پویانمایی چندمرحله ای و مصوّر از حیوان بز ترسیم شده است که معروف ترین آن جام سفالین شهرسوخته است. ازهمین رو علاوه بر تبیین این سه قالب در محوطه های فوق الذکر به معرفی نمونه های جدیدی از سفال های منطقه ی جنوب شرق، پرداخته شده است. شایان ذکر است طرح گسترش اندیشه ی نقوش متحرک و آشنایی هنرمندان پیش ازتاریخی با متحرک سازی تصاویر، طرحی تصادفی و مختص جام سفالین شهرسوخته نبوده و در دیگر نقشمایه های آثار سفالین جنوب شرق ایران قابل مشاهده است.

فرهنگ علی آباد، یکی از مهم ترین فرهنگ های مربوط به هزاره چهارم قبل ازمیلاد (مس وسنگ جدید) در جنوب شرق ایران است که پراکندگی سفالینه های آن را می توان در مناطقی همچون استان کرمان، استان سیستان وبلوچستان و غرب کشور پاکستان مشاهده کرد. در بررسی های باستان شناسی مربوط به فرهنگ مذکور، محوطه نارجوئیه III شناسایی گردید که دارای سفال های شاخص این فرهنگ بوده است. در این پژوهش سعی شده با طرح پرسش هایی درخصوص چگونگی نحوه فرآوری خمیره، نوع خاک و شاموت مصرف شده، شرایط و حرارت پخت در کوره و هم چنین تاحدودی به منشأ ساخت سفال های این منطقه(؟) پاسخ داده شود. در همین راستا به منظور مطالعه فنی (اطلاعاتی نظیرِ نوع خاک مورد استفاده و نحوه فرآوری آن، منشأ و شیوه ساخت) این سفال ها از روش پتروگرافی مقاطع نازک در زیر میکروسکوپ پلاریزان استفاده گردید. براساس مطالعه کانی شناسی می توان سفال ها را ازنظر نوع پتروفابریک به دو دسته سیلتی (ریزبلور) و پورفیری (درشت بلور) تقسیم بندی کرد. تمام سفال ها ازنظر خصوصیات کانی شناسی از ویژگی های یکسانی پیروی می کنند که بیان کننده استفاده از یک نوع خاک یکسان است. دانه های خمیره افزوده شده را می توان به راحتی در اندازه های درشت شناسایی کرد، که این دانه ها به صورت دانه های کوارتز با لبه های تیز و زاویه دار، پلاژیوکلاز، دانه های میکا و خرده سنگ ها هستند. سفال ها ازنظر منشأ ساخت دارای منشأیی واحد بوده و با مقایسه با رِخنمون زمین شناسی منطقه، احتمالاً بومی و مربوط به همان منطقه کرمان هستند. دمای پخت سفال ها را براساس کانی های شناسایی شده کلسیت و مسکویت می توان تاحدودی تخمین زد که برای 5 قطعه باتوجه به حضور کلسیت پایین تر از 850 درجه سانتی گراد و در سفال هایی با دانه های مسکویت نارنجی متمایل به زرد تا 950 درجه سانتی گراد درنظر گرفته شده است.

زیورآلات فلزی سنتی و بومی بانوان در سیستان و بلوچستان از آثار زینتی مهم بوده که تا چند دهه پیش استفاده می شده است. این آثار که در طرح ها و مدل های گوناگون ساخته می شده از شاخص ترین دست ساخته های هنری جنوب شرق است که امروزه رو به فراموشی رفته و به مطالعه و تحقیق در این زمینه نیاز دارد. به همین منظور، در این مقاله سعی شده است با مطالعه زیورآلات سنتی بانوان بلوچ به بررسی روش های ساخت، ساختار و چیستی مواد مورد استفاده آن ها پرداخته شود. ازاین رو، در مطالعه حاضر 9 نمونه از زیورآلات مرسوم زنان بلوچی مورد آزمایش و بررسی قرار گرفته اند و روی آن ها آزمایش هایی همچون متالوگرافی (OM)، رادیوگرافی، سی تی اسکن (CT-Scan)، آنالیز پراش پرتوی ایکس (XRD) و آنالیز فلورسانس اشعه ایکس (XRF) انجام گرفته است. بررسی ها و آزمایش های ساختارشناسی زیورآلات فلزی نشان داد پایه فلزی اصلی آثار تماماً از آلیاژ نقره مس است و با ساختار یوتکتیک و با روش های ریخته گری ساخته شده اند. به طوری که آزمایش های عنصری و ترکیبی دو عنصر نقره و مس را به ترتیب با بیشترین میزان در ترکیب نوع آلیاژ شناسایی کرده است. همچنین، نوع اتصالات، لحیم کاری و مغز فلزی زیورآلات توسط بررسی های رادیوگرافی و سی تی اسکن بررسی شده است.

اشیاء سنگی در میان انواع آثار ساخته شده از گونههای مختلف سنگ، از اهمیت ویژهای برخوردار است که در ساخت اشیاء سنگی نوع شئ و کاربرد آن در انتخاب گونه سنگ تأثیر زیادی دارد. بهعلاوه بومآوردی مصالح برای هنرمند و صنعتگر باعث رشد هنری و فنی ساخت اشیاء سنگی در مناطق مختلف گردیده است. ازجمله سنگهای شاخصی که از دوران پیشازتاریخ تا به امروز بهسبب ماهیت کاربردی و تزئینیاش مقبولیت بسیاری یافته و چندین هزار سال مورد استفاده قرارگرفته، سنگهای نرم تزئینی با رنگهای سیاه، سبز، خاکستری معروف به کلریت هستند. در این مقاله با رویکرد تحلیلی و فنیِ مبتنیبر مطالعات تطبیقی به بررسی گونهها، گستردگی و روشهای ساخت و تزئین سنگ کلریت در دوران باستان (محوطههای باستانشناختی حوزه جنوبشرق ایران) و معاصر (کارگاههای سنگتراشی مشهد) پرداخته میشود؛ براساس هدف یاد شده مهمترین پرسشهایی که اساس پژوهش حاضر را تشکیل میدهند؛ 1- فنشناسی و روشهای ساخت آثار ظروف کلریتی پیشازتاریخی بهدست آمده از محوطههای جنوبشرق ایران، چگونه است؟ جهت پاسخ به پرسش یاد شده به بررسی آثار سنگی کلریتی در محوطههایی همچون تپه یحیی، شهداد، جیرفت و شهرسوخته پرداخته شده است. 2- چگونگی ساخت و روشهای تولید آثار سنگی هرکاره در شهر مشهد و مقایسه آن با نمونههای پیشازتاریخ در پژوهش حاضر است؟ با انجام بررسیهای میدانی و تطبیقی موجود مابین روشهای تولید و آثار پیشازتاریخی مطرح شده با دوران معاصر به این پرسش پاسخ داده شود. روش بهکار رفته در پژوهش حاضر استفاده از منابع مکتوب پژوهشگرانی است که در این زمینه پژوهشهایی انجام دادهاند. در کنار روش کتابخانهای از دادههای میدانی، از قبیل مطالعه سنگهای کلریتی محوطههای پیشازتاریخ یاد شده و تطبیق آن با هرکاره مشهد، استفاده شده است. نتیجه بررسی حاضر نشاندهندهی وجود قابلیتهای کاربردی در هنر سنگتراشی معاصر باتوجه به پیشینه چند هزار ساله و خواص تزئینی سنگ کلریت، در احیاء دوباره این صنعتِ هنری است.

کشف اتفاقی محوطه پیش از تاریخی کشیک در شهرستان نیک شهر استان سیستان و بلوچستان منجر به شناسایی یک گورستان هزاره سوم ق.م. گردید که دربردارنده آثار ارزشمند سفالی، فلزی و بقایای تدفین بود. در این میان یک خمره سفالی یافت گردید که با توجه به اهمیت و نقوش موجود در سطح آن نیازمند بررسی های علمی جزئی و دقیق تری بود. این خمره سفالی بر اساس نحوه تکرار نقوشش، خمره چرخه زیستی نامیده شده است. به منظور بررسی فن ساخت، شرایط پخت و کوره، بومی یا وارداتی بودن آن و همچنین شناسایی رنگدانه های به کار رفته برای ایجاد نقوش با روش های آنالیز پراش پرتوایکس به روش پودری (XRPD)، آنالیز طیف بینی پاشنده انرژی پرتو ایکس کوپل شده به میکروسکوپ الکترونی روبشی (SEM-EDX) و مطالعه مقطع نازک سفال (OPM) مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت. نتایج حاصل از روش های فوق نشان دهنده ی استفاده از خاک هایی با منشأ آبرفتی و منطق ه ای رودخانه کشیک دارد که حاکی از منشأ محلی و بومی سفال بررسی شده در این منطقه است. همچنین در ساخت خمره هیچ گونه تنوعی از کانی ها مشاهده نمی شود و عمده کانی موجود در آن کوارتز با دانه های ریز رسوبی است. در پخت سفال شرایط اکسیداسیون و همچنین احیا را با توجه به حضور پیک کربن (گرافیت) و مغز خاکستری سفال می توان اثبات نمود. رنگدانه مورداستفاده جهت تزئین نقوش دارای عناصر آهن و منگنز است که به جهت پایداری و پایه معدنی آن ها استفاده شده و در ترکیب با یکدیگر، تنالیته ای از رنگ قهوه ای تا سیاه را ایجاد می نماید.