مهدی نادریان فر

با عنایت به قرارگیری منشأ جریان های ورودی آب به سیستان در کشور افغانستان، کمبود آب یکی از عوامل اصلی محدودکننده توسعه فعالیت-های کشاورزی در این منطقه بشمار می رود. بطوریکه خشکسالی های اخیر منجر به خشک شدن شریان های حیاتی، نابودی بنیان های تولیدی و ناپایداری زیست محیطی در منطقه شده است. در این راستا طرح آبیاری 46 هزار هکتار از اراضی کشاورزی سیستان به منظور انتقال سیلاب های جاری از کشور افغانستان به گودال های طبیعی معروف به مخازن چاه نیمه ها و امکان بهره برداری مناسب از سیلاب های مذکور برای توسعه ی کشاورزی و پایداری منطقه مورد تصویب و اجرا قرار گرفت. از سویی دیگر وضعیت پایداری محیطی از جمله مسائلی است که برای رسیدن به توسعه پایدار بسیار حائز اهمیت است. بنابراین در این پژوهش تلاش شده است تاثیر طرح 46 هزار هکتاری آبیاری دشت سیستان بر تغییرات مکانی - فضایی پایداری محیطی روستاها مورد کنکاش قرار گیرد. جامعه آماری پژوهش، ساکنین 40 روستای شهرستان هامون که با استفاده از فرمول کوکران از بین 19133 خانوار، تعداد 346 نفر پرسشگری بعمل آمد. برای تجزیه وتحلیل داده ها، از نرم افزارهای سوارا، ماباک، جی. آی. اس و نیز از آزمون های ویلکاکسون در نرم افزار اس. پی. اس. اس برای تحلیل های آماری استفاده شده است. نتایج سطح بندی روستاها بر اساس مدل ماباک نشان می دهد با اجرای طرح انتقال آب پایداری 5/32 درصد روستاها کاهش، 5/37 درصد روستاها بدون تغییر و در 30 درصد روستاها، پایداری محیطی افزایش یافته است. برایند کلی مولفه های مورد بررسی نیز نشان می دهد که اجرای طرح انتقال آب به اراضی کشاورزی روستاییان بر تمامی مولفه های پایداری محیطی (به جز مولفه آسیب به حیات جانداران) تاثیر مثبتی برجای گذاشته است و با اجرای طرح سطح سبز کل منطقه از 22300 هکتار در سال 1397 به 55900 هکتار در سال 1399 افزایش یافته است.

با عنایت به قرارگیری منشأ جریان های ورودی آب به سیستان در کشور افغانستان، کمبود آب یکی از عوامل اصلی محدودکننده توسعه فعالیت های کشاورزی در این منطقه بشمار می رود. در این راستا طرح آبیاری 46 هزار هکتار از اراضی کشاورزی سیستان به منظور انتقال سیلاب های جاری از کشور افغانستان به گودال های طبیعی معروف به مخازن چاه نیمه ها و امکان بهره برداری مناسب از سیلاب های مذکور برای توسعه ی کشاورزی و پایداری منطقه مورد تصویب و اجرا قرار گرفت. در این پژوهش تلاش شده است تا ضمن تحلیل رضایت مندی روستاییان از طرح آب رسانی با لوله از مخازن چاه نیمه ها به اراضی کشاورزی، میزان رضایت روستاییان در ارتباط با شاخص های فنی-اجرایی و اجتماعی پروژه ملی 46 هزار هکتاری انتقال آب به اراضی کشاورزی دشت سیستان، مورد کنکاش قرار گیرد. برای تجزیه وتحلیل داده ها، از نرم افزارهای Entropy Shannon Solve ، Bt WasPas Solver ، GIS و نیز از آزمون های Tو رگرسیون خطی در نرم افزار SPSS برای تحلیل های آماری استفاده شده است. نتایج سطح بندی روستاها بر اساس مدل WasPas نشان می دهد 35 درصد روستاها دارای رضایت مندی کم، 45 درصد متوسط و 20 درصد روستاها از اجرای طرح رضایت مندی زیاد دارند. یافته های پژوهش نشان می دهد مؤلفه های سرقت و کیفیت سازه به ترتیب با میزان 319/0 و 251/0 بیشترین تأثیر و مؤلفه های هوشمند سازی و رعایت الزامات فنی و طراحی خطوط و جانمایی حوضچه ها به ترتیب با میزان 155/0 و 157/0 کمترین تأثیر خالص را بر رضایت-مندی روستاییان از اجرای طرح 46 هزار هکتاری آبیاری به اراضی کشاورزی دارد.

Purpose- The most common type of marriage in Iran is monogamy, however polygamy is sometimes happening. It seems that the situation of polygamy, as well as the causes and factors involved in it, is varied in different geographic regions and even within the geographical regions of Iran. Also, the phenomenon in different regions will have many physical consequences. So, the basic question is, given the particular geographical situation and ethnic diversity in the region, what are the physical consequences of polygamy on rural settlements in Hirmand County? The purpose of this study was to analyze the situation and spatial consequences of polygamy phenomenon in rural areas of Hirmand County in Sistan and Baluchistan province, Iran. Design/methodology/approach- The research is descriptive-analytical and based on, field studies and completion households’ questionnaires. The statistical population of the study consisted of 303 villages, which after the consultation with members of the councils, local experts in the study area, 30 villages with prevailing occurrence of polygamy had been selected by proportional allocation method according to their destination to the border. SPSS and ArcGIS soft wares were used for data and statistical analysis and zoning. Findings- The results of the study confirm that the less distance between the villages of Hirmand County from the border of Iran and Afghanistan, the more polygamy cases in villages within a radius of 5 km of the border is more common than other villages. In this regard, the results of Kendall test confirm the significant relationship between this lifestyle and its impact on the physical development of villages. Originality / Value- A review in the literature of research shows that this issue has not been taken into consideration in previous studies related to the field of geography. To this regard, the study, understanding the necessity and importance of this issue, sought to study and analyze the situation of polygamy as well as to analyze its physical consequences on the rural settlements in Hirmand County.

طرح مسئله : در سال های اخیر کاهش یا توقف جریان آب ورودی رودخانه هیرمند به منطقه سیستان، وقوع خشکسالی های پی درپی، خشک شدن تالاب هامون و بسته شدن مرز، شرایط بسیار نامطلوبی را برای معیشت مردم سیستان ایجاد کرده است؛ به طوری که موجب مهاجرت بسیاری از روستاییان به دیگر نقاط ایران شده است. در این زمینه پروژه ملی انتقال آب با سیستم های نوین آبیاری از چاه نیمه ها به اراضی 46 هزار هکتاری در دشت سیستان به منظور نگهداری جمعیت و پایداری منطقه تصویب و اجرا شد. تجربیات گذشته نشان می دهد بسیاری از طرح ها بدون مشارکت مردم با شکست روبه رو خواهند شد. هدف: پژوهش حاضر ضمن تحلیل تغییرات مکانی فضایی رفتارهای مشارکتی روستاییان، میزان مشارکت آنان را در اجرای پروژه انتقال آب سنجیده است. روش: جامعه آماری پژوهش شامل تمامی روستاهای واقع در محدوده واحد عمرانی هامون 4 است که از این بین با استفاده از فرمول کوکران تعداد 20 روستا به صورت تصادفی انتخاب شد. برای تجزیه وتحلیل داده ها، از آمار توصیفی و استنباطی (آزمون های Scheffe و T) در نرم افزار SPSS و برای مقایسه توأمان تغییرات مکانی فضایی مشارکت روستاییان در اجرای طرح از ترکیب مدل فرایند تحلیل سلسله مراتب فازی (FAHP) و تکنیک تحلیل رابطه خاکستری (GRA) در محیط GIS استفاده شد. نتایج: میزان مشارکت روستاییان در مؤلفه های مختلف نشان می دهد در روستاهای بالادست و پایین دست به ترتیب بیشترین میزان مشارکت با میانگین های 43/2 و 82/3 مربوط به مؤلفه های تدقیق کاداستر و تصمیم گیری و هم فکری است. برآیند کلی شاخص های پژوهش نشان می دهد سطح مشارکت در روستاهای بالادست کم و در روستاهای پایین دست متوسط است. درواقع با فاصله گرفتن روستاهای پایین دست از چاه نیمه ها و انشعابات اصلی رودخانه ها و جریان آب های سطحی و نزدیک شدن به شعاع 14–23 کیلومتری انتهایی سکونتگاههای روستایی، میزان مشارکت روستاییان به علت تأثیر دیدگاه عدالت محوری در توزیع و دسترسی عادلانه تر حق آبه نسبت به گذشته (از راه کانال ها و نهرهای سنتی) پررنگ تر است.

طرح های هادی با هدف دستیابی به زندگی مطلوب و رضایت بخش در مناطق روستایی اجرا شده است. بر این اساس، ارزیابی کیفیت محیطی روستاهایی که در آن ها طرح هادی اجراشده، با توجه به اثرگذاری آن بر فضاهای اکولوژی به عنوان رویکردی اجتناب ناپذیر در حوزه برنامه ریزی روستایی امری ضروری به نظر می رسد. با توجه به اهمیت موضوع، در این تحقیق تلاش شده است تا تأثیر اجرای طرح های هادی بر بهبود کیفیت محیطی سکونتگاه های روستایی مورد بررسی قرار گیرد. روش تحقیق حاضر، توصیفی- تحلیلی و مبنی بر بررسی منابع اسنادی و بررسی های میدانی با تکیه بر تکمیل پرسشنامه بوده است. جامعه آماری تحقیق، شامل تمامی روستاهایی (18 روستا) که در آن ها طرح هادی اجرا و از میان آن ها هشت روستا که حداقل پنج سال از زمان اجرای طرح هادی سپری شده به روش نمونه گیری انتخاب و  سپس با توجه به تعداد خانوارهای ساکن در روستاهای نمونه و استفاده از فرمول کوکران، تعداد 227 خانوار به عنوان حجم نمونه خانوار محاسبه شد. تجزیه وتحلیل اطلاعات، با استفاده از نرم افزارهای ArcGIS و SPSS انجام گرفته است. نتایج آزمون ویلکاکسون گویای آن است که اجرای طرح هادی در روستاهای محدوده موردمطالعه بر بهبود کیفیت محیطی سکونتگاه های روستایی مؤثر بوده است. همچنین، نتایج حاصل از آزم ون تحلیل واریانس یک طرفه نشان می دهد که اجرای طرح های هادی بر مؤلفه های کالبدی – فیزیکی، زیباشناختی و ادراک بص ری تأثی رگذاری بیشتری نسب به سایر مؤلفه ها در کیفیت محیطی سکونتگاه های روستایی بر جای گذاشته است.

توانمندسازی یکی از اجزای لازم برای رسیدن به توسعه پایدار به حساب می آید؛ به گونه ای که، دستیابی به توسعه پایدار، بدون توانمندسازی اقشار ضعیف جامعه امکان ناپذیر توصیف می شود. در این تحقیق تلاش شده است تا موانع و محدودیت های توانمندسازی اقتصادی و اجتماعی خان وارهای روس تایی تحت پوشش کمیته ام داد سیستان، مورد کنکاش قرار گیرد. روش تحقیق حاضر، توصیفی- تحلیلی و مبتنی بر بررسی منابع اسنادی و بررسی های میدانی با استفاده از تکمیل پرسشنامه های روستا و خانوار و تکمیل فرم های مشاهدات میدانی بوده است. جامعه آماری تحقیق را خانوارهای روستایی تحت پوشش کمیته امداد در منطقه سیستان تشکیل می دهد. برای تعیین حجم نمونه خانوار، ابتدا روستاهای با بیش از 50 خانوار تحت پوشش کمیته امداد شناسایی گردید و با توجه به تعداد این روستاها و به کارگیری فرمول های شارپ و اصلاحی، 40 روستا به عنوان روستاهای نمونه تعیین گردید. سپس با توجه به تعداد خانوارهای تحت پوشش کمیته امداد در روستاهای نمونه و استفاده از فرمول کوکران، تعداد 341 خانوار به عنوان حجم نمونه خانوار محاسبه شد. تجزیه و تحلیل اطلاعات، از طریق مدل تحلیل سلسله مراتبی (AHP) و تحلیل های آماری و فضایی با استفاده از نرم افزارهای Expert Choice، SPSS وArcGIS صورت گرفته است. نتایج حاکی از وجود اختلاف معنی دار در شدت موانع و محدودیت های اقتصادی و اجتماعی روستاهای واقع در شهرستان های مرزی سیستان با سایر روستاهای واقع در این منطقه است. همچنین بر اساس تحلیل های فضایی، نواحی شمال شرقی و غرب این منطقه، دارای بیشترین و نواحی جنوب شرقی آن دارای کمترین شدت موانع و محدودیت ها برای توانمندسازی اقتصادی و اجتماعی هستند. از طرف دیگر، نتایج حاصل از آزمون تحلیل واریانس یک طرفه (One-Way Anova) مؤید آن است که تأثیر محدودیت های منابع آب، بر فعالیت های معیشتی با ضریب 502/0 و درآمد و اشتغال با ضریب 378/0، به ترتیب مهم ترین موانع و محدودیت های اقتصادی و مشکلات سازمانی با ضریب 490/0 و ویژگی های شخصیتی یا فردی سرپرست خانواده با ضریب 436/0 به عنوان مهم ترین موانع و محدودیت های توانمندسازی اجتماعی خانوارهای تحت پوشش کمیته امداد ساکن در این منطقه به حساب می آید.

در سال های اخیر، کاهش یا توقف جریان آب ورودی رودخانه هیرمند به سیستان، موجب وقوع خشکسالی های پی در پی، خشک شدن تالاب هامون، تشدید خشکی محیط، کاهش پوشش گیاهی و افزایش فرسایش خاک شده است. این عوامل در کنار وزش بادهای 120روزه، شرایط مناسبی را جهت افزایش طوفان های گرد و غبار و حرکت ماسه های روان به سوی روستاهای شهرستان هیرمند مهیا نموده است. بروز این پدیده ها، چالش-های متعددی را بر ابعاد اقتصادی، اجتماعی، زیست محیطی و کالبدی - فضایی روستاهای این شهرستان تحمیل می کند. بر این اساس، هدف پژوهش حاضر، تحلیل اثرات ماسه های روان در روستاهای شهرستان هیرمند می باشد. روش این تحقیق، توصیفی – تحلیلی و مبتنی بر بررسی منابع اسنادی، بررسی های میدانی و تکمیل پرسشنامه بوده است. در تجزیه و تحلیل اطلاعات، از مدل تحلیل سلسله مراتبی (AHP)، تحلیل های آماری و تحلیل های فضایی استفاده شده است. در این راستا، نرم افزارهایChoice Expert، SPSS و ArcGIS به کار گرفته شده اند. یافته های پژوهش مؤید آن است که موقعیت روستاها نسبت به تالاب هامون بر شدت اثرات ماسه های روان در این روستاها تأثیرگذار می باشد. از طرف دیگر، تخلیه شدن جمعیت یا روند کاهشی جمعیت در بسیاری از روستاهای مجاور بستر خشکیده تالاب هامون به علت هجوم ماسه های روان حاصل از فرسایش آن، بیانگر وجود شرایط بحرانی حاکم در این روستاها می باشد.

هجوم ماسه های روان و آثار تخریبی آن بلای طبیعی است و خطر عمده ای در زندگی بشر محسوب می شود. متأسفانه، با شروع خشک سالی و با خشک شدن تالاب بین المللی هامون در منطقه ی سیستان، شکل گیری ماسه های روان و هجوم آن ها به سکونتگاه های روستایی همراه با بادهای 120 روزه حاکم بر منطقه آغاز می شود که بروز این پدیده مسائل متعددی را در زندگی روستاییان شهرستان هیرمند به وجود می آورد. بر این اساس، شناسایی و تحلیل آسیب پذیری سکونتگاه های روس تایی در برابر مخاطرات ناشی از هجوم ماسه های روان در سطح روستاهای این شهرستان برای مقابله با آن اهمیت فراوانی دارد. روش تحقیق حاضر توصیفی تحلیلی و مبتنی بر بررسی منابع اسنادی، بررسی های میدانی و تکمیل پرسشنامه های روستا و خانوار است. در اجرای تحقیق، ابتدا ضمن مصاحبه با کارشناسان بنیاد مسکن انقلاب اس لامی، دهیاران، اعضای ش وراها و خبرگان محلی، از بین 303 روستای واقع در شهرستان هیرمند (جامعه ی آماری تحقیق)، 56 روس تای دارای مشکل ماسه های روان شناسایی گردید. در جمع آوری داده ها، متناسب با گستره ی جغرافیایی محدوده ی مطالعه و شرایط حاکم بر روستاهای این شهرستان به طیف گسترده ای از شاخص ها برای بررسی شدت آسیب پذیری سکونتگاه های روستایی از ماسه های روان حاصل از فرسایش بادی توجه شد. همچنین، در تجزیه و تحلیل اطلاعات، مدل تحلیل سلسله مراتبی (AHP)، تحلیل های آماری و تحلیل های فضایی (برای مقایسه ی توأمان اطلاعات مکانی و داده های توصیفی روستاها) و نرم افزارهای Choice Expert، SPSS و ArcGIS استفاده گردید. بر اساس یافته های پژوهش، سطح آسیب پذیری روستاهای مورد مطالعه در 38/30 درصد از روستاها شدید یا بسیار شدید است که بخش عمده آن ها در قسمت های شمالی محدوده ی مطالعه و در دهستان های مجاور تالاب خشک هامون واقع شده اند. از طرف دیگر، نتایج تحقیق مؤید آن است که آثار تخریبی ماسه های روان در اراضی کشاورزی و شبکه های آبرسانی بیشتر از سایر بخش هاست

خشکسالی های پیاپی در دوره های اخیر و کاهش فعالیت های کشاورزی، باعث گردیده که مبادلات تجاری (رسمی و غیر رسمی) مرزنشینان سیستان نسبت به گذشته پر رنگ تر گردد. بر این اساس بخش قابل توجهی از درآمدهای ساکنین منطقه و روستاییان به صورت مستقیم و غیر مستقیم از طریق مرز تأمین می گردید. اما با احداث دیوار بتنی در حاشیه مرز سیستان و افغانستان این فعالیت ها دچار چالش شده است. بر این اساس، هدف پژوهش حاضر، تحلیل اثرات اقتصادی- اجتماعی احداث دیوار مرزی، بر مناطق روستایی سیستان می باشد. روش تحقیق حاضر توصیفی - تحلیلی، مبتنی بر بررسی منابع کتابخانه ای، بررسی های میدانی و تکمیل پرسش نامه بوده است. حجم جامعه نمونه 384 سرپرست خانوار در 40 روستا بوده که بر حسب فاصله از مرز و با روش تخصیص متناسب به صورت تصادفی بدست آمده است. نتایج تحقیق نشان می دهد گرچه احداث دیوار در حاشیه مرز پیامدهای اقتصادی و اجتماعی منفی از قبیل کاهش درآمد و مهاجرت روستاییان را موجب شده است، اما اثرات مثبتی همچون کاهش قاچاق سوخت و کالا را نیز درپی داشته است.