سید حمزه موسوی

در مقالة حاضر به بررسی واژة «دیدن» از منظر معناشناسی قالبی می پردازیم و نشان می دهیم که چگونه معنای برخی از واژه ها در تجارب روزمره و دانش پیش زمینة انسان ها وجود دارد. به عبارت دیگر، هدف این مقاله دستیابی به تفاوت معنایی ظریف بین واژگان هم معناست و تصور بر این است که ریشة این تمایزات در تجارب نهفته باشد که چنین تمایزات معنایی در لغت نامه ها عموماً نادیده گرفته می شود. راهکار انجام این تحقیق، بررسی متون متنوع و پیکره ای است تا از این طریق بتوانیم قالب های معنایی فعل «دیدن» را یافته و از یک سو روابط و تفاوت های بین فعل «دیدن» و فعل های هم معنا نظیر «مشاهده کردن»، «تماشا کردن»، «نگاه کردن» و غیره را استخراج کنیم و از سوی دیگر، چند معنایی فعل «دیدن» را در قالب های متعدد مشخص نمائیم. از تحلیل داده ها می توان به نتایجی چند دست یافت، از آن جمله می توان نشان داد که رابطة بین قالب های متعدد با قالب «ادراکی- دیداری» عامل ایجاد چند معنایی فعل «دیدن» شده است. همچنین، واژگان دیگری که با ادراک دیداری در ارتباط هستند، از طریق متغیرهایی از قبیل هدف، دقت، اراده و غیره از فعل «دیدن» تمیز داده شده اند. آنچه در نهایت حاصل می آید الگویی از ارتباط معنایی فعل «دیدن» و سایر افعال هم معنا می باشد.

افعال قیدگون به دسته ای از افعال گفته می شود که همراه فعلی دیگر به کار رفته و مثل قید آن را توصیف می کنند. در این مقاله، ابتدا به دسته هایی از این گونه افعال اشاره کرده، سپس تلاش می کنیم تا این افعال را در ساختارهای فارسی بررسی کنیم. در ادامه، نشان خواهیم داد که ساختارهای موجود در زبان فارسی، با وجود نقض قواعد ناخود ایستا بودن و تفاوت با آن قواعد (تعریف هسپلمث و لانگاکر)، به صورت قیدی به کار می روند و می بایست آنها را نیز در این دسته بندی قرار داد، اگرچه به نظر می رسد تعریف هسپلمث چندان کامل نیست و از داده های محدود نشئت گرفته است. پس از دسته بندی این افعال، به بررسی اشتراک موضوعی این ساختارها می پردازیم.

مقاله حاضر ضمن معرفی الگوی نشانه شناختی فرهنگی سیلورستاین تحت عنوان جامعه شناسی مراتب نمایه ای، با استفاده از الگوی مذکور به تحلیل نمونه هایی از تعامل زبانمندان لری و لکی می پرازد. در چارچوب سیلورستاین از طریق اشارتگری نشانه شناختی می توان مفاهیم فرهنگی موجود در واژه ها، حرکات بدنی و رفتار مشارکین ارتباطی را کشف کرد. این مفاهیم که در مکالمات روزمره نمایه شده اند، دارای مراتب نمایه ای خاصی هستند که از طریق بوطیقای آئینی می توان به آنها دست یافت. در این تحلیل، لازم است ""طبقه اجتماعی""، سوابق شرکت کنندگان و طبقه بندیهای فرهنگی را آشکار کرد. با استفاده از ابزار نشانه شناختی، مفاهیم فرهنگی موجود در این مکالمات را استخراج می کنیم. نظم خاص موجود برای پیشبرد این مکالمات مرهون توازن بوطیقایی است. در نهایت نشان می دهیم که رابطه بین بافت کلان و بافت خرد از اهمیت خاصی برخوردار است و از قطع روابط این دو – متنی سازی – برای کنار گذاشتن شرکت کنندگان ناخوانده از مکالمات استفاده می شود.

در این مقاله برای نخستین بار شبکه ای با جست وجوی تحت وب برای تبیین «باهمایی واژگانی» بر پایة معناشناسی قالبی پیشنهاد داده و آن را «هم نت» می نامیم و با قالب نت که شبکه ای برای تبیین قالبی واژگان است، پیوند می دهیم. این شبکه نه تنها به درک ما از باهمایی واژگانی یاری می رساند، بلکه می تواند مقدمه ای برای پژوهش های رایانشی در مورد ماهیت ترکیبات واژگانی باشد. برای توصیف چگونگی کارکرد این شبکه، به عنوان نمونه باهمایی با واژة «دست» در نظر گرفته شد و داده ها از منابع مختلف از جمله دو پیکرة بی جن خان و پایگاه دادگان زبان فارسی استخراج شد. روشی که برای بررسی باهمایی در این پژوهش به کار رفته، عبارت است از مقایسة قالب های اجزای ترکیب واژگانی با قالبی که کل ترکیب در آن تعریف می شود. نتیجه این که از طریق مقایسة این قالب ها و شیوة ارتباط آن ها با یکدیگر، نه تنها نوع ترکیب (از جمله ساده، استعاری و مجازی) دست یافتنی است، بلکه می توان به اطلاعاتی در مورد انگیزه های فرهنگی و تاریخی که در پس ترکیب های هم آیند قرار گرفته اند، دست یافت.

در مقاله حاضر تلاش شده است تا انگیزه های معناشناختی و کاربردشناختی باهم آیی واژگانی بر اساس معناشناسی قالبی که مشخص می کند چه واژه هایی با واژه "دست" باهم آیی دارند و چه انگیزه شناختی می تواند توجیه گر کنار هم قرار گرفتن این واژه ها باشد، بررسی شود. به عبارت دیگر، پرسش این است آیا انگیزه ای که واژه های پایه و باهم آی را در کنار یک دیگر نگاه می دارد، تناسب قالبی بین دو واژه است یا خیر. برای بررسی این مهم لازم است قالب واژه های باهم آی و پایه با قالب کل ترکیب مقایسه شود. به این ترتیب، باهم آیی با واژه "دست" مورد بررسی قرار گرفته و در آن باهم آیی فعلی و اسمی از یک دیگر بازشناخته شده اند. به علاوه، مشاهده شده که هر چند واژه "دست" با برخی از واژه ها باهم آیی دارد، اما با واژه های مترادف آن ها باهم آیی ندارد. همچنین، گاهی ساختارهایی وجود دارند که در ظاهر تناسب قالبی ندارند، اما از طریق استعاره و مجاز متناسب می شوند. گاهی اوقات استعاره و مجاز به واسطه مفاهیم فرهنگی امکان مفهوم سازی پیدا می کنند که از آن جمله می توان به شیطان، استعمار و عالم غیب اشاره کرد.

این مقاله ساختار «فعل تصریف فعل تصریف» (VinflVinfl) را در زبان فارسی بر اساس رویکرد شناختی دستور ساختاری (Lakoff, 1987; Goldberg, 1995; 2003; 2006) بررسی می کند و هدف اصلی آن بررسی قدرت رویکرد دستور ساختاری در تبیین ساختارهایی است که از دو فعل متوالی تشکیل شده اند. این دستور به شناسایی ساختارهای متعدد از منظر شعاعی پرداخته و با استفاده از شواهد صوری و معنایی آن ها را از یکدیگر تمایز می دهد. در این مقاله، از شواهد صوری و معنایی برای تمایز ساختار «فعل تصریف فعل تصریف» از دیگر ساختارهای مشابه استفاده می شود. داده های این پژوهش (در حدود 1300 جمله نمونه) از داستان ها، فیلم های سینمایی و صفحات اینترنتی استخراج شده اند و رویکردی توصیفی تحلیلی برای مقایسه ساختارهای متعدد به کار رفته است. نگاشت بین مشخصه های معنایی و دستوری ساختار «فعل تصریف فعل تصریف» ترسیم شده و محدودیت های معنایی همچون نفی ناپذیری و نوع افعال شرکت کننده در ساختارها مشخص شده است. پژوهش حاضر به این نتیجه رسید که در ساختار «فعل تصریف فعل تصریف» معمولاً فعل نخست توصیفی برای فعل دیگر به دست می دهد و فعل دوم معمولاً فعلی حرکتی است. از خصوصیات خاص آن می توان به نفی ناپذیری و تمایز آن از «فعل تصریف و فعل تصریف» اشاره کرد. همچنین، ساختار «فعل تصریف فعل تصریف» را با ساختارهای مشابه همچون «داشتن تصریف فعل تصریف»، «دادن تصریف1–فعل تصریف2»، «فعل (امر)–فعل(امر)» و ساختارهای اصطلاحی همچون «فعل (امر)ببینم»، «زدن تصریف–فعل تصریف» و غیره مقایسه کردیم. در مورد ساختار «داشتن تصریف-فعل تصریف» مشخص شد که ساختاری چند معنا است و براساس بافت ممکن است به معنای استمراری، آغازی و آینده به کار رود. مزیت این رویکرد نسبت به دیگر رویکردهای دستوری در این است که هرگاه مشخصات نحوی-معنایی یافت شود، ساختار جدیدی تعریف می شود و بنابراین، ساختارهایی را که نامنظم خوانده می شوند، بر خلاف آن دستورها به خوبی تبیین می کند.

رده شناسی زبان شناختی، به صورت هم زمان در پیِ بررسی شباهت ها و تمایزهای زبانی است. رده شناسی واژگانی نیز بر بررسی تنوع واژگانی تأکید دارد. بر این اساس، مقاله حاضر می کوشد تا نشان دهد که هر یک از زبان های فارسی، انگلیسی، فرانسه و آلمانی، واژه های موجود در قالب ادراکی-دیداری را چگونه مقوله بندی کرده اند و چه شباهت ها و تفاوت هایی بین واژه های معادل در هر یک از این زبان ها وجود دارد. در این راستا، برای یافتن مفاهیم ادراکی-دیداری از فرهنگ های یک زبانه و برای مقایسه واژه های معادل از فرهنگ های دوزبانه و پیکره استفاده شده است. در مقاله حاضر، این نتیجه به دست آمد که معنا شناسی قالبی، رویکردی مناسب برای تبیینِ تمایزها و شباهت های بینا زبانی است، زیرا هم زمان، هم تمایزها و هم شباهت های زبانی را در نظر می گیرد. یافته های پژوهش، نشان می دهند که واژه «دیدن» و معادل های آن در زبان های فرانسه، آلمانی و انگلیسی، بی نشان ترین واژه ها هستند و از این رو گهگاه با اندکی تفاوتِ معنایی برای بیان مفاهیم دیگر نیز به کار گرفته می شوند. در هر زبان، هر چه واژه ها نشان دارتر می شوند، بر میزان تنوع واژه های معادل و واژه های مترادف افزوده می شود. به این ترتیب، برای مشخصه های نشان دارتر مانند «نگاه احمقانه» یا «نگاه مخفیانه» در مقایسه با دیدن غیرارادی، تنوع بسیار بیشتریدر پیوند با واژگان یافت می شود.

نوشتار پیش رو نمود استمراری در گویش لری بالاگریوه را برپایه رویکرد دستور شناختی (لانگاکر، 1982؛ 2001) بررسی کرده است. در گویش لری بالاگریوه، زمان حال استمراری با استفاده از تکواژ hɑ که برگرفته از فعل hɑse «خواستن» است، ساخته می شود و برای ساخت گذشته استمراری از تکواژ he استفاده می شود. به این ترتیب، دلایل محدود شدن کاربرد فعل کمکی hɑse برای ساخت حال استمراری مورد بررسی قرار می گیرد. برای انجام این پژوهش، (820) جمله نمونه از روستاهای اطراف خرم آباد جمع آوری شده و برای تحلیل داده ها از روشی توصیفی -تحلیلی برپایه دستور شناختی استفاده شده است. داده ها نشان داده اند که هر تکواژ کاربرد متفاوتی دارد، زیرا تکواژ hɑ بر وقوع رویداد یا عملی در زمان حال دلالت دارد، در حالی که he برای بیان استمرار یا تکرار عمل به کار می رود؛ افزون بر این، هر دو تکواژ برای تولید فرایند های ناقص از محمول های کامل استفاده می شوند؛ همچنین، نفی ناپذیری، استمرارپذیری محمول ایستا به صورت حال کامل و کاربرد هم زمان هر دو تکواژ در برخی از صورت های زمان حال ازجمله ویژگی های منحصربه فرد ساختار استمراری در گویش لری بالاگریوه است.

مقاله حاضر به توصیف سه ویژگی صرفی حرف تعریف، تکواژ جمع و نشانه مفعولی در گویش لری بالاگریوه اختصاص دارد. این پژوهش رویکردی توصیفی-تحلیلی به سه مقوله مذکور دارد و برای جمع آوری داده ها با گویشوران لر مصاحبه هایی انجام گرفته است. تکواژ های جمع در این گویش به صورت - yɑ و ʊ هستند و شباهت هایی با تکواژ های ها و -ان در فارسی وجود دارد. تکواژ -en یا -n در لری بالاگریوه نشانه مفعول است و ویژگی های خاصی را در ترکیب نشان می دهد که از آن جمله می توان به ترکیب آن با صفات ملکی در حالت جمع و نه مفرد اشاره کرد. نکره در لری بالاگریوه با ɪ و در حالت صفتی با ɜː بیان می شود در حالی که معرفه با -ke به کار رفته و در حالت صفتی به همراه -e به کار می رود. تکواژ معرفه -ke بیشتر بیانگر دانش مشترکی است که گویشوران از قبل به اشتراک گذاشته اند در حالی که معرفگی با -e به اسمی بازمی گردد که هم اکنون قابل مشاهده است و یا هم اینک با آن آشنا شده اند. ساخت معرفه و نکره در لری بالاگریوه کاملاً از صورتهای فارسی متمایز است.