علی وندشعاری

ایل شاهسون، از ایلات عشایری ساکن در شمال غرب ایران است که در عصرصفوی، یکی از شکوفاترین ادوار تاریخی ایران، توسط شاه عباس اول به عنوان سپاهی پرقدرت برای خاتمه بخشیدن درمقابل قزلباش ها که بازوی نیرومند و سپر مدافع کشور و صفویه بوده اند، تشکیل شده است. سیر زمان در دوران مختلف تاریخی توسط دیگر حاکمان قدرت، موجب پراکندگی و اسکان این قوم در مناطق مرکزی ایران (ایل بغدادی) و مناطق جنوبی ایران (ایل اینالو و بهارلوی فارس) گردیده است. چنانکه همزمان با کوچ و پراکندگی و اسکان در دیگر نواحی، می توان نشانه هایی مشترک از ریشه های فرهنگی این ایل را یافت که باعث اشاعه وگسترش هویت اصلی فرهنگ و هنر آنان، در تاریخ قالی بافی شاهسونی از نواحی شمال غرب تا جنوب ایران گردیده است. هدف این مقاله، شناسایی و معرفی انواع طرح و نقش قالی های ایل شاهسون در ایران بوده و سؤال تحقیق، یافتن شباهت ها و تفاوت های ساختار فرمی عناصر تشکیل دهنده طرح و نقش قالی های شاهسونی در ایران، علی رغم داشتن فاصله جغرافیایی و متفاوت بودن محل سکونت شان است. در این مقاله، با شیوه تطبیقی و مقایسه عناصر تشکیل دهنده طرح و نقش قالی های شاهسونی (ترنج، لچک، نقش مایه های متن و حاشیه) در هر سه ناحیه ذکرشده، به دنبال یافتن ساختارهای مشترک برگرفته از خصوصیات فرمی و هندسی این قالی ها بوده ایم. نوع مقاله توصیفی- تطبیقی بوده و تجزیه و تحلیل اطلاعات با رویکرد کیفی- تفسیری انجام شده است. جمع آوری پیشینه و سوابق تاریخی این قوم به شیوه کتابخانه ای و شناسایی نمونه قالی ها به شیوه میدانی توسط نگارندگان به دست آمده است. نتایج پژوهش نشان می دهد که شباهت در ساختار کلی قالی های ایل شاهسون مانند طرح و نقوش بسیار بوده و اندک تفاوتی هم که وجود دارد در اولویت به کارگیری نوع نقش مایه ها (جانوری- هندسی- گیاهی) و نیز ساختار برخی از نقش مایه ها است؛ که تأثیرات برخی دیگر از عشایر و اقوام به علت قرارگیری در مجاورت این ایل و نیز تأثیر برخی نسبت های قومی مانند ازدواج با افراد دیگر عشایر، به وجود آمده است.

بخشایش از مناطق قدیمی بافندگی قالی ایران در استان آذربایجان شرقی، با تاریخ قالی بافی چند صد ساله و شهرت جهانی است. با توجه به منابع و مستندات تاریخی، قدمت قالی این منطقه به دوران صفویه می رسد. قالی های بخشایش بنابه دلایل فرهنگی منطقه و غلبه شهرت شهر هریس، عمدتاً با عنوان قالی منطقه هریس در بازار شناخته می شود، در حالی که خود این قالی ها دارای ویژگی های خاص با طرح و نقش بومی است و تا حال نیز طرح و نقش قالی های بخشایش به شکل مستقل بررسی نشده اند. در این مقاله سیر تحول طرح های بخشایش از گذشته تا به امروز مورد بررسی قرار گرفته و بدین منظور تاریخ قالیبافی بخشایش را به دو دوره تاریخی قدیمی (قرن 12 ه.ق) و معاصر (قرن 13ه.ق به بعد) تقسیم کرده و ویژگی این فرش ها با توجه به نوع طرح، رنگ و نحوه اجرای طرح را بیان و سپس به بررسی طرح هایی که در حال حاضر در این منطقه بافته می شود پرداخته شده است. هدف اصلی این مقاله شناسایی سیر تحول ساختار طرح و نقش قالی های بخشایش علی رغم داشتن شهرت جهانی و نبود اطلاعات کافی و تخصصی پیشین و شناسایی ویژگی های بافت این منطقه است. بر این اساس سؤالات تحقیق عبارت اند از: ۱) تنوع طرح قالی های منطقه بخشایش در گذر زمان به چه شکلی بوده است؟ ۲)  ویژگی طرح و نقش قالی های بخشایش در دوره های مذکور چگونه بوده است؟ نوع تحقیق توصیفی – تاریخی بوده و نتیجه گیری با رویکرد کیفی به دست آمده است. شیوه جمع آوری اطلاعات میدانی و کتابخانه ای است. بررسی های میدانی انجام گرفته در این منطقه نشان می دهد که قالب اصلی و امروزی طرح های این منطقه طرح لچک ترنج تاجری است. یافته های این پژوهش حاکی از آن است که ساختار طراحی فرش های امروزی بخشایش نسبت به گذشته تنوع کمتری داشته و منحصراً دارای سبک لچک ترنج بوده و از یک اسلوب مشخص شده در سه طرح لاله نقشه، عصمت نقشه و تاجری پیروی می کند. 

قالی های دوره قاجار از غنی ترین گنجینه های هنری ایران است. در قالی های این دوره ظهور نوع خاصی از طرح وکاربری جدید برای آن مشاهده می شود که قالی های تصویری، نمونه شاخص این تغییرات است. نقوش این دسته از قالی های قاجار نه تنها از تأثیر مضامین مختلفی همچون ادبی و داستانی دور نمانده بلکه مضامین مذهبی و صوفی گری را نیز بازتاب داده است. از آن جمله می توان به قالی هایی که شخصیت های معنوی و دراویش را نشان می دهند، اشاره نمود. بافتن صورت دراویش بر روی قالی ها را باید از پدیده های دوره قاجار و قسمتی از جنبش تصویرگری بر روی قالی دانست. این قالی ها را می توان به دو دسته تقسیم کرد: اول، قالی هایی که به تصاویر دراویش مزین شده و دوم، قالی هایی که موضوع آنها را وسایل آیینی دراویش تشکیل می دهد. در پژوهش حاضر، 8 نمونه از این دسته قالی ها موردمطالعه و بررسی قرار گرفته است؛ 5 نمونه از دسته اول و 3 نمونه از دسته دوم. لازم است بیان شود که طی مطالعات صورت گرفته در 5 نمونه دسته اول، محوریت موضوعی، نورعلیشاه از دراویش مشهور طریقه نعمت اللهی است. در دسته دوم، وسائل آیینی دراویش همچون نمادهایی موردتوجه قرار گرفته که درراستای بیان اهداف و محتوای مذهبی مورداستفاده قرار گرفته و ازلحاظ معناشناسی بسیار حائز اهمیت است. با بررسی نقوش این قالی ها می توان نتیجه گرفت، باورها و اعتقادات جامعه به عنوان بخشی مهم از تفکر جامعه و ازسویی تأثیرات غرب به نوعی در شیوه نمایش این دوره انعکاس یافته است. از یافته های این پژوهش می توان به عوامل مؤثر بر ظهور و شکل گیری قالی های تصویری با موضوع درویشی اشاره نمود که شامل تمایل به صوفی گری، تمایلات ملی و مذهبی، آمیخته شدن فضای جامعه با شعائر و آموزه های دینی و محوریت موضوع انسان متأثر از هنر اروپایی است. این تحقیق از نوع بنیادین و روش تحقیق توصیفی- تحلیلی است. جمع آوری اطلاعات به صورت کتابخانه ای و فیش برداری انجام یافته و اطلاعات به دست آمده هم به شیوه کیفی تجزیه و تحلیل شده است. معرفی قالی های درویشی دوره قاجار و شناسایی عوامل مؤثر بر ظهور و شکل گیری آنها و معرفی نقوش و عناصر نمادین مرتبط با دراویش و صوفی گری از اهداف این مقاله است. در این راستا نگارندگان در مقاله حاضر، درپی پاسخ به این سؤالات هستند: عوامل مؤثر بر شکل گیری قالی های درویشی چیست؟ برای بیان اهداف و محتوای صوفی گری از چه نماد ها و ابزاری استفاده شده است؟

قالی های تصویری، گروه نسبتاً بزرگی از قالی های دوره قاجار را تشکیل می دهند. در این میان تعداد قابل توجهی از آن ها تصویرگر ادبیات غنی ایران هستند؛ دسته گسترده ای از قالی های تصویری قاجار این مفهوم را با بهره گیری از خط نگاره ها، تجلی بخشیده اند. این مقاله ضمن معرفی عوامل زمینه ساز و مؤثر بر روند تصویرگری در قالی های قاجار، به معرفی و بررسی دسته ای از قالی های تصویری با مضامین و موضوعات ادبی که اختصاص به داستان های بهرام گور دارد، می پردازد. در این راستا ارتباط بین مضامین کتیبه ها با چگونگی تصویرگری، منبع الهام گیری و اهمیت موضوع داستان های مربوط به بهرام، مسئله پژوهش بوده و پاسخ دهی و ریشه یابی موارد نامبرده، از اهداف این مقاله است. طی مطالعات انجام گرفته، این داستان ها به جهت اهمیت موضوعی و جایگاه ویژه در آن مقطع تاریخی بازتابی از اوضاع سیاسی، اجتماعی و فرهنگی دوران مذکور در ایران اند. رویکرد نگارندگان به موضوع تاریخی – توصیفی و گردآوری مطالب و تصاویر به شیوه کتابخانه ای بوده است. اطلاعات به دست آمده به شیوه کیفی تحلیل شده اند.