سید احمدرضا قائم مقامی

مقاله حاضر مشتمل است بر چهار یادداشت مستقل درباره چند لغت و عبارت پهلوی. یادداشت اول به جستجوی اشتقاق لفظ فارسی «فراوان» در متون پهلوی برآمده است؛ یادداشت دوم ترجمه و شرح عبارتی است به فارسی میانه مانوی در باره مسأله شناخت در مانویت و تصحیح آراء گذشتگان در باب آن؛ یادداشت سوم بحثی است در باره معانی مختلف لفظ فارسی«سخن» [پهلوی: saxwan] و جستجوی علت تحول معنای آن از «کلام» به «کار» در شاهنامه؛ و یادداشت چهارم بحث کوتاهی است درباره لغت «قهرمان» در فارسی و عربی و بیان این احتمال که این لغت مستقیماً از فارسی میانه وارد عربی نشده، بلکه به واسطه زبان آرامی به آن زبان راه یافته است.

«جهش» (در فارسی میانه ĵahišn)، که علاوه بر معنای مشهور آن در معنای «بخت و اقبال» هم شواهد بسیاری در فارسی میانه و دری دارد، لغتی است با اشتقاق نامعلوم و اگرچه بعضی دانشمندان از سال ها قبل به جست وجوی ریشه آن برآمده اند، رأی هیچ یک از آنها در این باب درست نیست. در این نوشته کوشش در اثبات این نکته بوده که اشتقاق «جهش» و بعضی کلمات هم ریشه با آن چون «جستن» (در فارسی میانه ĵastan) و ĵadag را باید در ریشه yat- یافت که معنای اصلی آن «محکم ایستادن» است و بر اثر بعضی تحولات معنایی معانی تازه به خود گرفته است.

جز چند کلمه ترکی اندک شمار، بعضی نام ها و لقب های ترکی نیز در شاهنامه فردوسی هست که گاه در کتاب او دچار تغییر یا تحریف شده اند. این تغییرها و تحریف ها یا کار خود شاعر بوده یا کار منابع او یا کاتبان شاهنامه . ازجمله به سبب همین پنهان شدن نام های اصلی در پسِ صورت های تغییریافته یا تحریف شده است که نمی توان شمار درستی از این کلمات به دست آورد. برای چنین کاری، نخست باید تمامی کلمات و نام هایی را که گمان به غیر ایرانی بودن آنها می رود، احصا کرد و درباره هر یک جستجویی جداگانه در منابع قدیم یا تحقیقات جدید نمود. اما بعضی از این نام ها نیز به صورت درست در شاهنامه ضبط اند و علت پوشیده ماندن اصل آنها نقص تحقیقات بوده است. بعضی را نیز کسانی از روی گمان به فلان و بهمان زبان بازبسته اند. در اینجا از شمار اندکی از این نام ها یاد شده و حتی المقدور کوشش شده که اصل آنها به دست داده شود.

منطقه باستانی مکران در جنوب شرقی فلات ایران و در سواحل شمالی دریای مکران قرار دارد که مرزهای آن از پارس و کرمان در غرب تا سند در شرق کشیده شده بود. این ناحیه وسیع از شمال هم به خراسان و سیستان تاریخی محدود بود. این منطقه از تاریخی چند هزارساله، تمدنی ارزشمند و موقعیت جغرافیایی ویژه ای برخوردار است. دریای جنوبی ایران به اعتبار هم جواری با سرزمین مکران در طی سده های تاریخی به عنوان "دریای مکران" نامیده شده و نقش مهمی در حوادث منطقه جنوب و جنوب شرقی ایران داشته است و بندرهای آن از دیرباز، جایگاه تجاری ممتازی داشته اند. عبور کشتی ها و کاروان های تجاری که کالاهای هند، چین، یمن، دریای سرخ و سواحل شرقی آفریقا را برای مبادله به نواحی شرقی می آوردند، این ناحیه را به یکی از پر رفت و آمدترین مناطق تجارت دریایی و زمینی تبدیل کرده بود. شهرهای مکران همچون بندر تیز، فَهرج، بَمپور، کیج و ... از لنگرگاه ها و استراحتگاه های مهم این راه ها محسوب می شدند. در این مقاله تلاش بر آن است که با استفاده از منابع تاریخی و جغرافیایی پیشینه تاریخی دریای مکران موردبررسی قرارگرفته و علت تغییر نام تاریخی و ایرانی "مکران" پس از قرن ها به "عمان" همراه با نقش استعمار انگلیس در این تغییر اعلام تاریخی موردبررسی و کندوکاو قرار گیرد و معلوم گردد چرا از زمانی که پای دول استعماری به اقصی نقاط دنیا من جمله آسیای مرکزی باز شد، بسیاری از کشورها تجزیه و اسامی و اعلام تاریخی و جغرافیایی با دخالت مستقیم تغییر یافت و نام تاریخی «دریای مکران» در اسناد جدید تاریخی و جغرافیایی زدوده و به جای آن نام بی هویت و بی پیشینه «بحر عمان» قرار داده شد.

نوشتار پیش رو، نقد ترجمه جلد نخست کتاب کلام و جامعه در سده های دوم و سوم هجری اثر یوزف فان اس است که توسط فرزین بانکی و احمدعلی حیدری ترجمه شده و با همت انتشارات دانشگاه ادیان و مذاهب در سال 1397 به زیور طبع آراسته شده است. نویسنده می کوشد بعضی اغلاط چاپی یا ضبط ها، تعابیر، و معادل های نامناسب یا نایکدست که در ترجمه کتاب راه یافته است، مطرح سازد. وی با بیان موارد مذکور به همراه شماره صفحات کتاب، سعی در تصحیح اشتباهات دارد.

در میان عقاید و آداب کلبیان یونانی و پاشُپتیان از فرق شیوایی هند مشترکاتی قابل توجه است که محققان از آنها یاد کرده اند. گاهی می توان مانند این عقاید و آداب را در بین ملامتیان نیز یافت. این نوشته، ضمن شرح مختصر این مشترکات، دعوتی است به تحقیق دربارهٔ تأثیر احتمالی عقاید این فرقه هندی بر ملامتیه و قلندران نخستین.  

«بود و هست و خواهد بود» در اوستا تعبیری است مکرر که محققان سابقه قدیم تر آن را در دیگر زبان های هندی واروپایی نیز نشان داده اند. در نوشته های پهلوی این عبارت گاهی وصف خداست. در نوشته های مانوی نیز چنین تعبیری نظایری دارد. این نوشته جست وجویی مختصر در سابقه این تعابیر زردشتی و مانوی است. 

 این مقاله صورت مکتوب سخنرانی پاول کونیچ، محقق تازه درگذشته آلمانی، درباره ترجمه آثار یونانی به عربی است، اما توجه نویسنده در آن مخصوصاً به ترجمه های قرن دوم هجری است. نویسنده، پس از مقدمه ای کلی درباره اسباب و علل این ترجمه ها، می کوشد تا نشان دهد که بعضی از معارف و علوم یونانی و رومی، علی الخصوص در نجوم و احکام نجوم، پیش از آنکه به عربی ترجمه شود به پهلوی نیز ترجمه شده بوده و ایرانیان در انتقال این معارف به جهان اسلام نقش داشته اند و این چیزی است که می توان آن را از روی بعضی روایات و مخصوصاً پاره ای اصطلاحات استنباط کرد. به علاوه، نویسنده خواسته است قراین و اماراتی در تأیید نظریات فؤاد سزگین پیدا کند که معتقد است سرآغاز علوم اسلامی و ترجمه معارف یونانی را باید در دوره ای قدیم تر از آنچه محققان نسل پیش از او بدان معتقد بودند جستجو نمود. یادآوری باید کرد که این مقاله نشان دهنده وضع این شعبه از مطالعات در پنجاه سال قبل است.  

باله در عنوان مشایخ و بزرگانِ فتیان آذربایجان، که صورت های دیگر مانند بوله و بله نیز داشته و ظاهراً همان است که در عثمانی صورت بالی پیدا کرده، احتمالاً کلمه ای است به معنی «بزرگ» یا به احتمال دیگر «برادر بزرگ». قرائنی هست که می گوید این کلمه از گویش های راجی وارد زبان آذربایجان شده است. این نوشته کوتاه کوششی است برای یافتن اصل این کلمه.