علی نجفی ایوکی

الحق أنّ الإمام علی (ع) بقدر ما کان حریصاً علی نقل المفاهیم المعنیه کان معنیّاً أیضاً بأسلوبه فی هذه العملیه؛ فإنّه صاحب الظرافه اللغویه حیث یلقی المفاهیم المعنیه بأسلوبه الکلامی القویم ومع التدبّر والتریّث؛ هذا فإنه مضافاً إلی الأسلوب الصریح المتراوح بین الاستفاده من الضمیر واسم العلم واللقب، قدّم نفسه فی نهج البلاغه إلی الآخرین بآلیات وإستراتجیات فنیّه متعدّده أخری تتراوح بین التشبیه والاستعاره والکنایه والکُنیه، وعبر توظیف هذه الإستراتجیات أضاف إلی نصّه بعداً إیحائیاً ومنحه التمیّز والفراده. علی ضوء مکانه أشکال تقدیم النفس فی نهج البلاغه وبما أنّ هذه القضیه تحظی بأهمیه بالغه فی استیعاب النصّ، تتعاطی هذه الدراسه بمهنجها الوصفی التحلیلی الآلیات التی وظّفها الإمام فی تقدیم نفسه وتعالج النصوص التی عرّف نفسه بلسانه إلی الآخرین اعتقاداً بأنّ مقاربه مثل هذه الموضوعات فی هذا الکتاب ترتقی فهم المتلقّی وتعینه علی استیعاب النصّ وتساعده علی کشف الظرائف اللغویه الجدیده؛ فللحصول علی الغرض المقصود قمنا بدراسه جمیع الخطب والرسائل والحکم الموجوده فی نهج البلاغه من هذا المنظور. من المستنبط أنّ الإمام بجانب اهتمامه بالأسلوب المباشر فی تقدیم نفسه، رکّز ترکیزاً خاصّاً علی الأسلوب غیر المباشر وکان علی علم خاص بأن یستفید من أیّه آلیه فی أی السیاق حیث کان للسیاق دور محوری فی اختیار نوع الآلیه.

انسجام به عنوان یک مفهوم زبان شناسی متن، توسط «هالیدی» و«حسن» مطرح شد؛ به این گونه که اگر در صدد آن باشیم تا درجه ارتباط یک متن را مورد بررسی قراردهیم، شایسته است تا این ارتباط را از لحاظ عواملی که آن را عناصر انسجام نام می نهند، تحلیل نماییم. عناصر به دستوری، واژگانی و پیوندی تقسیم می شوند که هر یک به شاخه های مرتبط قابل دسته بندی است. از آن جا که وجود متن بدون انسجام ناممکن است و وجه تمایز آن ها از یکدیگر میزان بهره گیری از آن می باشد، نهج البلاغه نیز به عنوان یک متن دینی از این قاعده مستثنا نیست، از این رو پژوهندگان در این پژوهش بر آن هستند تا با روش توصیفی- تحلیلی درجه انسجام خطبه 109 نهح البلاغه را از نظر عناصر انسجام هم چون ارجاع، جانشینی، حذف، تکرار، هم آیی و ادات پیوند افزایشی، نقیضی، زمانی و سببی و شرطی بررسی نمایند.دستاورد این جستار آن است که اگر چه در نگاه نخست، این خطبه از موضوعات متعدد سخن به میان آورده است، اما این تعدد، از میزان انسجام و یکپارچگی متن نکاسته است. نکته دیگر این که دو عنصر «حذف» و «جایگزینی» به ترتیب، بیش ترین و کم ترین نقش را در انسجام متن داشته اند.

إنّ الشاعر یلعب دوراً بارزاً فی الحیاه الاجتماعیه عامه وفی الحیاه الأدبیه خاصه، کما یؤثر علی الناس بشعره وخیاله الرحب. وبالطبع إنّ ذلک التأثیر من قبل الشاعر لا یتحقق فی عالم الحقیقه فحسب، بل یتحقق فی عالم الخیال؛ حیث ینأی الشاعر عن السیق المألوفه ویتحدث بصوت أعمق وأغرب من العادی، کی یمنح المتلقی صور حسیه ذات فاعلیه وحرکه. ومن الأدوات التی یستخدمها الشاعر کی یصدر إنتاجاً أدبیاً ذات فاعلیه وتأثیر، هی "تراسل الحواس" أو "الاشتباک الحواسی" أو "الحس المتزامن". فیجدر القول بأنّ هذه التقنیّه إحدی التقنیّات المهمّه التی ظهرت کمصطلح نقدی فی الأعوام الأخیره عند نقّاد الأدب. التقنیّه هذه وإن کانت حدیثه الظهور فی النقد الأدب العربی، لکنّ توظیفها فی النصوص الأدبیّه کان موجوداً، بدءً بالعصر الجاهلی و مروراً بالعصر المعاصر. وعلی ضوء أهمیّه المسأله تتعاطی هذه المقاله تراسل الحواسل لغه واصطلاحاً مع الحدیث عن نشأته بین الرمزیین وظهوره فی الأدب العربی، ثم تأخذ تعالج أشکال هذه التقنیّه فی شعر الشاعر المصری أمل دنقل . من المستنبط أنّ الشاعر اهتمّ إلی حد کثیر بهذا الفن اجتناباً عن استعمال القریب المألوف لللفظ وإکثاراً من أدبیّه النص مع میله الشدید فی الإنزیاح تجاه محور المجاوره.

قد تأثّر کثیر من الشعراء العرب المعاصرین بالآداب الأجنبیه وقد ترک کبار الشعراء العالمیین بصماتهم على هؤلاء ومنهم الشاعر الأمریکی توماس ستیرنز إلیوت (1888م- 1965م) حیث أثرت قصیدته المشهوره "الأرض الخراب" بصبغتها المأساویه مباشراً وغیر مباشر على الشعراء خاصه بعد قضیه فلسطین وأوضاع العرب الاجتماعیه والثقافیه المتأزمه؛ إذ یرون أرضهم أشبه بالأرض الخراب لإلیوت فوجدوها یباباً وینتظرون الماء الذی ینتهی إلی الحیاه من جدید، ویمکن القول إنّ الواقع السیاسی والاجتماعی المؤسف فی الوطن العربی هو العامل الرئیس الذی دفعهم إلی استلهام الأرض الخراب. هذا وإنّ یوسف الخال من المتأثرین بالأدب الأجنبی عامهً وبإلیوت خاصهً؛ الّذی أسّس مجلته المعنونه ب "شعر" وأسّس حرکه شعریه حول هذه المجله فی التحویل الفعّال لمفهوم الشعر فی اللغه العربیه. ومن المسلّم أن شعرهم ودراساتهم الأدبیه فی  مجله "شعر" کان تحت تأثیر الأدب الغربی خاصه إلیوت. علی ضوء أهمیه المسأله ودورها فی فهم شعر یوسف الخال خاصه والشعر العربی المعاصر عامه، تسعى هذه المقاله باتجاهها المقارن وبمنهجها الوصفی-التحلیلی إلى إلقاء الضوء على وجوه تأثیر إلیوت علی شعر الشاعر یوسف الخال فی الفکره والرؤیه والشکل والصوره بالترکیز علی المقاطع التی یلاحظ فیها تأثّر الخال بقصیده "الأرض الخراب". ومن أهم نتائج الدراسه هی أنّ مفهوم یوسف الخال للشعر یبدو قریباً من المفهوم الإلیوتی فی الخصائص التالیه: استخدام الإیحاء التاریخی أو الأسطوری والتعبیر عن معاناه مشاکل الجیل والأمه والرؤیه المسیحیه أو التموزیه؛ لذلک یمکن القول بأنّه تاثّر مباشراً بإلیوت.

إنّ المدرسه الشکلانیه تعدّ من المدارس الّتی ظهرت فی مطلع القرن العشرین وکانت تهتمّ فی تحلیل النّص الأدبی بشکل الأثر رافضه ثأثیر العوامل الخارجیه کالعوامل السیاسیه والاجتماعیه والسیکولوجیه و... المدرسه التی مبنیّه أصولها علی أساس نظریّه "جفری لیتش" اللسانیه التی تأکدت علی إبراز کلّ ما هو مألوف فی صور غیر مألوفه تنحرف عن اللّغه الشائعه وتؤدّی إلی إعجاب المتلقّی ومباغتته. لذلک تقوم هذه الدراسه الوصفیه-التحلیلیه باستجلاء مبادئ هذه المدرسه ومیزاتها ثمّ معالجه قصیده «من قتل الکویت؟» من هذا المنظور وهی من أشهر قصائد للشّاعره الکویتیه "سعاد الصباح". وقد أسفر البحث عن أنّ الشاعره وظفّت بعض الحروف والأصوات بشکل مکرّر لتزید من موسیقی نصها؛ لأنّها لاتنسی الطاقه الموجوده فی هذه الحروف واستیعابها لتأثیر فی شکل کلامها وانسجامها؛ فالأصوات الثلاثه «م»، «آ» و«ت» تعدّ من الأصوات کثیره التردّد فی القصیده؛ لأنّ هذه الحروف تتیح للشاعره فرصه إظهار الألم والحزن الدفین والتذمّر والمعارضه وتدلّ علی شدّه معاناتها أمام الظروف المؤسفه فی الکویت. ثم إنّ الشاعره اجتناباً من الرتابه الشعریه تنحو إلی المتغیّر واللامألوف مما زاد فی شعریه النصّ واکتمال معانیها.

شاعران معاصر مصر به منظور پرهیز از گزارشگری وخطابه گرایی در انتقال مفهوم و در راستای اصالت بخشی به متن و نمادین ساختن آن به الهام گیری از اسطوره روی آوردند و کوشیدند هنرمندانه مفاهیم مورد نظر ذهنی خود را به مخاطب شعری انتقال دهند؛ لذا شعرشان سخت با میراث و از جمله میراث اسطوره ای در هم تنیده شد. دو تن از شخصیت های اسطوره ای به کار گرفته در شعر این دسته از شاعران، اسطوره ایزیس و اوزیریس می باشد که عموماً دال بر حاصلخیزی، خیزش و زندگی دوباره دارد. در پرتو حضور چشمگیر این دو چهره اسطوره ای و نقش محوری آنها در القای مفاهیم، پژوهش حاضر می کوشد با رویکرد کیفی و روش توصیفی- تحلیلی چگونگی حضور و شیوه های فراخوانی و به کارگیری آندو شخصیت را از سوی سه شاعر برجسته و معاصر مصر یعنی «امل دنقل»، «صلاح عبدالصبور» و «احمد عبدالمعطی حجازی» مورد بررسی و همسنجی قرار دهد؛ از آن روی که آنان کوشیدند از رهگذر این اسطوره بین زمان گذشته و حاضر و تجربه شخصی و جمعی پیوند و یگانگی ایجاد نمایند و رمزگونه از شرایط زمانه سخن گویند. چنین استنباط می شود که شاعران یادشده به رغم تفاوت در گرایش های شعری، تلاش کردند ضمن ایجاد همسویی بین شخصیت اصلی اسطوره و واقعیت های سیاسی- اجتماعی کشورهای عربی، شکوه و حاصلخیزی گذشته را به وطن برگردانند و شرایط نابسامان آن را به چالش بکشند.

تمثّل تقنیه التقمّص أو القناع من أهم التقنیّات الوارده فی الشعر العربی المعاصر حیث یستعین بها الشاعر علی استدعاء الشخصیات التراثیه للتعبیر عن تجربته المعاصره. هذا وإنّ صلاح عبدالصبور (1981-1931م) شاعر متجدّد یقوم التقمص بدورٍ لا یستهان به فی نصوصه الشعریه؛ لذلک تعمد هذه الدراسه إلی معالجه القناع لغه واصطلاحاً وإلی تقصّی أشکال حضوره فی الشعر العربی المعاصر، ثم تتعاطی نصوص عبدالصبور الشعریّه من هذا المنظور و تقوم بتحلیل ثلاث قصائده المتقمّصه. والتحقیق یبّین لنا أن الشاعر لبس فی نصوصه قناع الشخصیات المختلفه کشخصیه محمد(ص) الدینیه، وشخصیه المل ک عجیب بن الخصیب الفولکوریّه وشخصیّه بشر الحافی الصوفیه. من المستنبط أنّ القناع أخرج شعره من الرومانسیه إلی التعبیر عن الواقع الإنسان العربی وأعطی تجربته الخاصه اتّساعاً و شمولیّه مضافاً علیها ملامح جدیده وجعل الشاعر یتأرجح بین الذاتیه والموضوعیه. هذا وإنّ الفقرات الشعریه المدروسه تدعونا إلی أنّ الشاعر حاول عبر التقمص الشعری أن یکون فنّیاً فی تقدیم تجربته الشعریه.

کاربست شخصیت های دینی و به ویژه قرآنی، یکی از شاخصه های بارز شعر معاصر عربی است. آن شاعران برای القای مفاهیم مورد نظر خود به شیوه غیر مستقیم از این شخصیت ها بسیار الهام می گیرند. حضرت مریم(ع) از جمله رمزهای دینی ای است که شاعران با کمک آن به شیوه ای نمادین به بیان تجربه معاصر خویش پرداخته اند. در پرتو اهمیت مسأله، جستار حاضر می کوشد با روش توصیفی- تحلیلی چگونگی حضور این رمز دینی را در شعر پنج شاعر برجسته معاصر عربی همچون محمود درویش ، بدر شاکر سیّاب ، عزالدّین مناصره ، عبدالوهاب البیاتی و ممدوح عدوان مورد نقد و بررسی قرار دهد. پژوهش نشان از آن دارد که این شاعران بر آیه ﴿وهزّی إلیک بجذع النخله تساقط علیک رطباً جنیاً﴾ تمرکز ویژه ای داشتند و از خلال آن کوشیدند بر صبر و پایداری تأکید ورزند.

إنّ التّقییم لمختلف مستویات الخطاب یوفّر لنا إمکانیه استکشاف معانی النصّ الخفیه ویعید الصّوغ لطرق مواجهه اللّغه للصّیاغات وراء اللّسانیه. یعدّ تحلیل الخطاب النقدیّ منهجاً جدیداً فی تحلیل النّص کما یعتبر السّیاق عنصراً مؤثّراً فی اکتشاف المعنى وتفسیره بالإضافه إلى الانتباه إلى السّیاق اللّغوی للنص فهو یدرس العلاقه بین اللّغه والسّلطه والأیدیولوجیا والخطاب. یمکن تحلیل معظم النّصوص وتفسیرها فی هذا الإطار مثل أدب الأمم والروایات وبعض القصص القرآنیّه، ومن النّصوص الدّینیه التی یمکن دراستها علی أساس الإطار المعنی هی قصّه أصحاب الکهف القرآنیه؛ إنّ الخطاب الذی یسود علی هذه القصه فهو خطاب توحیدی تواجه فیه قوّتان متعارضتان بعضهما مع البعض ویختار کل منهما نوعاً معیناً من الکلام لإثبات صحّه ادعائهما. إنّ الانتباه إلی الأنماط المختاره للّغه إلی جانب شرح الوضع الثّقافی والاجتماعی والسیاسی فی ذلک الوقت یمکن أن یؤدّی إلى إعاده فتح العدید من الأسرار الدّلالیّه للغه. لذلک، بسبب أهمیّه هذا الموضوع وضروره تفسیر النص القرآنی من زوایا مختلفه، یهدف هذا البحث علی ضوء المنهج الوصفی التّحلیلی، وبالاستناد إلی نظریه تحلیل الخطاب النقدیّ لنورمان فیرکلاف[1] -التی تتکوّن من ثلاثه مستویات: أ. الوصف، ب. التفسیر، ج. التأویل- إلی الکشف عن الطبقات الخفیه للنص القرآنی وتحلیلها فی هذه القصه. فالدّراسه اللّغویه وغیر اللغویه لهذه القصه تدعونا إلی الاعتقاد بأنّ کل وحده لغویه تخضع لسیاق لغوی خاص وهذا السیاق بکل میزاته الخاصه مثل التّجسیم واختیار المفردات وترتیبها ناتج عن المعتقد الخاص بصاحب الخطاب؛ وفی المستوی السطحی للعمل المتواجد فی هذه القصه القرآنیه نلاحظ أنّ تکرار کلمه «الربّ» علی النقیض من کلمه «الآلهه» یتبع تفکیر الوحدانیه لأصحاب الکهف ضدّ عباده الآلهه المختلفه لدی الملک والشعب آنذاک ولاشک فی أنّ الخطاب الذی جری بین هذین التیارین الفکریین لم یکن فکراً علی فتره تاریخیه خاصّه، وإنما کان مبنیاً لنوع خاصّ من المعتقد نحو التوحید والشرک والمقاومه والاتّحاد کما کان مؤثّراً فی اتّجاه فکریّ و ثقافیّ للمخاطبین والعلاقات المستقبلیه؛ حیث بنیت قبّه علی قبور أصحاب الکهف بعد مضی سنوات عدّه علی وفاتهم، وذلک یکون احتراماً لمعتقدهم ومذهبهم التوحیدی کما یکون توسیعاً لأصول عقیدتهم. [1] . Norman Faireclough